Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Według Najwyższej Izby Kontroli w domach dziecka nie zapewnia się wychowankom zindywidualizowanego i wystarczającego wsparcia, a działania skupiały się głównie na zaspokojeniu ich podstawowych potrzeb życiowych  
• Z analizy ustaleń NIK wynika, że wciąż aktualne są postulaty Rzecznika Praw Obywatelskich co do zmian systemu opieki nad dzieckiem
• Zastępca RPO Stanisław Trociuk prosi o stanowisko minister rodziny i polityki społecznej Marlenę Maląg
• AKTUALIZACJA: W odpowiedzi resort rodziny zwraca uwagę, że formułowanie zmian w systemie na podstawie wyników kontroli NIK nie ma uzasadnienia, bo objęła ona jedynie 21 placówek opiekuńczo-wychowawczych spośród 1294 istniejących
• Postulaty wskazane przez NIK w kontroli zostaną jednak poddane analizie w kontekście danych w skali całego kraju – czytamy w odpowiedzi
• W celu poprawy funkcjonowania systemu pieczy zastępczej w Polsce w resorcie rodziny przygotowano projekt nowelizacji ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta w dniu 15 września 2022 r. została uchwalona przez Sejm – informuje wiceminister Barbara Socha

W czerwcu 2022 r. Najwyższa Izba Kontroli opublikowała informację o wynikach kontroli pt. „Realizacja zadań opiekuńczo-wychowawczych w domach dziecka", którą objęto 21 placówek, w tym 19 typu socjalizacyjnego.

Wynika z niej, że zadania opiekuńczo-wychowawcze w domach dziecka nie zapewniły wychowankom zindywidualizowanego i wystarczającego wsparcia, a działania skupiały się głównie na zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych wychowanków. 

Najistotniejsze ustalenia kontroli NIK

• Do 1 stycznia 2021 r. placówki opiekuńczo-wychowawcze powinny spełniać ustawowy standard, że w placówce może być umieszczone nie więcej niż 14 dzieci. Tylko w połowie skontrolowanych domów dziecka proces przekształcenia w małe jednostki został ukończony w wyznaczonym terminie.  Wymóg przebywania w placówce maksymalnie 14 wychowanków został spełniony jedynie w 6 . W pozostałych liczba dzieci była większa od dopuszczalnej nawet o 16. Część placówek nawet nie występowała do wojewody o zgodę na przyjęcie większej liczby dzieci.
• W pieczy instytucjonalnej mogą być umieszczane dzieci powyżej 10. roku życia, wymagające szczególnej opieki lub mające trudności w przystosowaniu się do życia w rodzinie. Umieszczenie dziecka młodszego jest możliwe, gdy w danej placówce umieszczona jest jego matka lub ojciec i w innych wyjątkowych przypadkach. Jedynie 3 domy dziecka przyjmowały dzieci powyżej 10. roku życia. W pozostałych 18 przebywali wychowankowie, którzy nie spełniali tego warunku. W 15 placówkach młodsze dzieci przyjęto wraz ze starszym rodzeństwem, zaś w 3 - bez spełnienia tego warunku. W kontrolowanych placówkach były umieszczone nawet tygodniowe i jednomiesięczne dzieci.
• Opieka nad dziećmi o indywidualnych potrzebach, zwłaszcza z niepełnosprawnością powinna być sprawowana w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu specjalistyczno-terapeutycznego. Dziecko ma uprawnienie do opieki i wychowania w rodzinnych formach pieczy zastępczej, a ta forma pieczy ma pierwszeństwo przed instytucjonalnymi. W latach 2019-2021 aż w 15 placówkach typu socjalizacyjnego, nieprzygotowanych do udzielania specjalistycznego wsparcia, przebywało łącznie 76 dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności.
• Dzieci z niepełnosprawnością i wymagające wzmożonego wsparcia powinny mieć zapewnione zajęcia wychowawcze, socjoterapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne, rekompensujące braki w wychowaniu w rodzinie i przygotowujące do życia społecznego, odpowiednią rehabilitację i zajęcia rewalidacyjne. W 8 skontrolowanych placówkach socjalizacyjnych wychowankowie nie zostali objęci odpowiednimi do potrzeb działaniami.
• Pracownicy zaledwie 8 z 21 skontrolowanych placówek spełniali wszystkie wymagania określone w ustawie o pieczy zastępczej. Wymaganego wykształcenia nie miały osoby zatrudnione w 3 placówkach na stanowiskach dyrektora, pedagoga, terapeuty i opiekuna dziecięcego. W 10 placówkach brakowało dokumentów potwierdzających m.in. nieskazanie prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo czy brak przeciwwskazań do świadczenia pracy. W 10 domach dziecka, mimo ustawowego obowiązku, nie weryfikowano danych pracowników w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym.
• Obowiązek niezwłocznego sporządzania diagnoz psychofizycznych dzieci nie był w pełni realizowany. 
• W 3 domach dziecka stwierdzono niewłaściwe zachowania pracowników wobec wychowanków, polegające na psychicznym i fizycznym znęcaniu się, naruszaniu ich godności i poczucia bezpieczeństwa.
• W 8 domach dziecka nie zatrudniono wystarczającej liczby wychowawców, odpowiadającej potrzebom dzieci oraz rodzajowi prowadzonych zajęć. W 5 z nich liczba wychowanków podczas zajęć była wyższa nawet o 12 dzieci ponad limit wynikający z rozporządzenia. W przypadku dłuższych nieobecności, wychowawców zastępowały osoby nieuprawnione do prowadzenia zajęć opiekuńczo- wychowawczych. 
• W kontrolowanych domach dziecka nie prowadzono rzetelnej dokumentacji dotyczącej realizowanej pracy opiekuńczo-wychowawczej z dziećmi. 
• W kontrolowanych placówkach dzieci w skrajnych przypadkach przebywały nawet ponad 22 lata. Także umieszczanie rodzeństw w placówkach powodowało, że młodsze z dzieci przebywały w nich długotrwale. 
• W wyniku realizowanych działań w 15 placówkach łącznie 76 dzieci powróciło do rodzin biologicznych, 28 - zostało umieszczonych w rodzinach zastępczych i 2 zostało adoptowanych.

Uwagi RPO

Analiza ustaleń NIK prowadzi do wniosku, że wciąż aktualne są przedstawiane od 2020 r. w wystąpieniach RPO do MRiPS postulaty zmiany prawa systemu opieki nad dzieckiem oraz korekty modelu jego funkcjonowania.

Skierowanie w ostatnim czasie do Sejmu rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2429) Rzecznik przyjmuje z dużą satysfakcją. Proponowane rozwiązania legislacyjne są istotne i wychodzą naprzeciw oczekiwaniom. Nie można jednak  uznać ich za wystarczające, gdyż  nie realizują w pełni postulatów RPO  oraz ustaleń NIK 

Poza zakresem nowelizacji pozostają bowiem postulaty, których realizacja nie może czekać na kolejny projekt zmian ustawowych. Czas w przypadku dzieci ma bowiem niebagatelne znaczenie, a rolą państwa jest stworzenie systemu gwarantującego dzieciom realizację ich praw.

Wobec ustaleń NIK Rzecznik prosi Panią Minister o ponowne przeanalizowanie zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony praw dzieci uwag i wniosków RPO, oraz o rozważenie zasadności ich uwzględnienia.

Odpowiedź resortu rodziny

Wiceminister Barbara Socha w odpowiedzi zauważa, że kontrola Najwyższej Izby Kontroli pn. "Realizacja zadań opiekuńczo-wychowawczych w domach dziecka" objęła jedynie 21 placówek opiekuńczo-wychowawczych spośród istniejących 1294 tego rodzaju placówek. 

- Należy zatem uznać, iż formułowanie zmian w systemie na podstawie jej wyników nie znajduje uzasadnienia – wyjaśnia wiceminister. Dodaje jednak, że postulaty wskazane przez NIK w kontroli zostaną poddane analizie w kontekście danych w skali całego kraju. Staną się one również wskazówką dla służb wojewody, w zadaniach których są czynności kontrolne w zakresie realizacji zadań przez placówki instytucjonalnej pieczy zastępczej.

W dalszej części odpowiedzi zaznacza, że w odniesieniu do uzyskania przez placówki opiekuńczo-wychowawcze 14-osobowego standardu, z danych statystycznych zebranych przez resort rodziny na dzień 1 stycznia 2022 r. wynika, że z 1 069 placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego, w 919 przebywa obecnie 14 lub mniej dzieci. W 143 przebywało więcej niż 14, a mniej niż 31 dzieci oraz osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej. Natomiast w 7 - przebywało niestety nadal więcej niż 30 dzieci oraz osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej. 

Oznacza to zatem, że wg stanu na dzień 1 stycznia.2022 r. ponad 86% placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego osiągnęło wymagany przepisami standard 14 osobowy. 

Placówki, w których przebywa więcej niż 14, a mniej niż 31 dzieci oraz osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej stanowiły natomiast 13% placówek opiekuńczo- wychowawczych typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego. Należy jednak zaznaczyć, iż ww. dane odnoszą się do liczby faktycznie przebywających w nich dzieci oraz osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej. Oznacza to zatem w praktyce, że część z placówek, w których przebywa więcej niż 14, a mniej niż 31 dzieci oraz osób, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej, osiągnęła przewidziany przepisami ustawy standard 14 osobowy, jednak na mocy art. 95 ust. 3 a ustawy (zezwolenie wojewody) lub ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 1842), liczebność została czasowo zwiększona.

Zgodnie z art. 180 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2022 r, poz. 447, z późn. zm.), zapewnienie dzieciom pieczy zastępczej w rodzinach zastępczych, rodzinnych domach dziecka oraz w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, organizowanie wsparcia dla rodzinnej pieczy zastępczej, należy do zadań własnych powiatu.

Piecza zastępcza znajduje się w stałym kręgu zainteresowań resortu rodziny, który  każdego roku podejmuje szereg interwencji mających na celu zapewnienie odpowiedniego stosowania przepisów w tym zakresie. Resort rodziny przeprowadza także stałą ewaluację systemu na terenie całego kraju. Corocznie przygotowywana jest Informacja o realizacji ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w której duża część poświęcona jest analizom odnoszącym się do pieczy zastępczej. 

W celu poprawy funkcjonowania systemu pieczy zastępczej w Polsce w resorcie rodziny przygotowano  projekt ustawy o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta w dniu 15 września 2022 r. została uchwalona przez Sejm.

Ustawa ta zawiera szereg rozwiązań, których realizacja przynieść ma pozytywne skutki dla systemu pieczy zastępczej oraz adopcji w Polsce. Nowe rozwiązania powinny poprawić sytuację rodzin zastępczych oraz zwiększyć tempo procesu deinstytucjonalizacji.

Wprowadzane zmiany dotyczą wszystkich obszarów pieczy - od profilaktyki i wspierania rodzin zastępczych, przez umieszczanie w nich dzieci, pieczę instytucjonalną i rodzinną, adopcję, aż po usamodzielnianie się podopiecznych.

W odpowiedzi wiceminister Barbara Socha wskazuje również najistotniejsze zmiany przewidziane ustawą.

- Należy wskazać, iż ww. nowelizacji ustawy stanowi niejako kompromis wypracowany przez resort rodziny wspólnie z innymi podmiotami zaangażowanymi w system wspierania rodziny i pieczy zastępczej w Polsce. Na etapie projektu odbywały się szeroko zakrojone uzgodnienia. W rezultacie projekt uzyskał pozytywną opinię Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. W dniu 15 września 2022 r. ustawa została niemal jednogłośnie uchwalona przez Sejm.

III.552.3.2022