Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W Polsce jest za mało rodzin zastępczych, wobec czego małe dzieci, odbierane rodzicom z powodu zagrożenia zdrowia czy życia, trafiają do placówek  instytucjonalnych
• Ponadto pobyty takich dzieci w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych są przedłużane ponad dopuszczalne granice
• Powołując się na ustalenia Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca się do minister rodziny o działania dla poprawy tej sytuacji

W lipcu 2020 r. NIK opublikowała informację o wynikach kontroli „Opieka nad dziećmi w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych”. Chodzi o funkcjonowanie systemu zapewnienia opieki dzieciom, które znalazły się w sytuacji kryzysowej i zostały odebrane z pieczy rodzinnej w trybie interwencyjnym z powodu zagrożenia zdrowia, a nawet życia.

Według Izby zorganizowany przez powiaty/miasta na prawach powiatu system placówek pogotowia opiekuńczego i pieczy rodzinnej zapewniał doraźną pomoc dzieciom w sytuacji kryzysowej. Placówki opiekuńczo-wychowawcze typu interwencyjnego oraz rodziny zastępcze pełniące funkcję pogotowia rodzinnego zaspokajały jednak potrzeby dzieci tylko w podstawowym zakresie i nie zawsze w sposób zgodny z wymogami ustawowymi oraz standardami.

Stwierdzone problemy polegają na niewystarczającej w stosunku do potrzeb liczbie rodzin zastępczych, umieszczaniu w placówkach instytucjonalnych małych dzieci oraz przedłużaniu pobytów dzieci w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych ponad granice określone w przepisach.

Z Informacji NIK wynika, że w 15 powiatach/miastach na prawach powiatu, gdzie prowadzono kontrolę, nie zapewniono odpowiedniej liczby rodzin zastępczych, w tym zawodowych rodzin pełniących funkcję pogotowia rodzinnego, wskutek czego nawet małe dzieci trafiały do pieczy instytucjonalnej.

Skontrolowane powiatowe centra pomocy rodzinie/organizatorzy pieczy zastępczej podejmowały nieskuteczne działania na rzecz pozyskania wystarczającej liczby kandydatów na rodziców zastępczych, zwłaszcza zawodowych.

W 15 powiatach/miastach na prawach powiatu funkcjonowało 4732 rodzin zastępczych, przy czym 3567 to były rodziny zastępcze spokrewnione, a 1043 rodziny zastępcze niezawodowe. Zawodowych rodzin zastępczych działało zaledwie 122, w tym tylko 54 pełniły funkcję pogotowia rodzinnego. W czterech powiatach/miastach na prawach powiatu nie było ani jednego pogotowia rodzinnego, a w jednym ani jednej zawodowej rodziny zastępczej.

Problem ma charakter ogólnopolski i wymaga działań systemowych. Niewystarczająca liczba rodzin zastępczych, w tym zwłaszcza zawodowych, powodowała, że do placówek instytucjonalnych trafiały dzieci poniżej 10. roku życia, co stanowiło naruszenie przepisów ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

W 15 kontrolowanych jednostkach samorządu wśród 2554 dzieci przebywających w placówkach instytucjonalnych w 2018 r., ponad jedną trzecią - 894 stanowiły dzieci poniżej 10. roku życia, a 201 spośród nich nie miało nawet trzech lat, zaś 52 było młodsze niż jeden rok. W skontrolowanych 15 pogotowiach opiekuńczych przebywało 343 dzieci poniżej 10. roku życia, co stanowiło 1/4 wszystkich podopiecznych tych placówek.

Zastrzeżenia NIK dotyczyły także długości pobytu dzieci w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych. W większości placówek pobyt ten przekraczał wskazany w przepisach okres tj. nie dłużej niż trzy miesiące w placówce i cztery w pogotowiu rodzinnym. Z kontroli wynika, że z 305 dzieci, które trafiły do pieczy instytucjonalnej w wyniku interwencji, prawie połowa została w niej dłużej niż trzy miesiące (152 wychowanków), 72 przebywało w placówkach dłużej niż rok, a 59 ponad 18 miesięcy. Przedłużenia dotyczyły także pobytu dzieci w pogotowiach rodzinnych - ze 135 podopiecznych rodzin zastępczych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego, aż 46 przebywało w nich ponad rok.

Sytuacja taka skutkuje naruszeniem dobra dzieci. Wskazywany przez  NIK problem długotrwałych pobytów dzieci w pogotowiach opiekuńczych, w tym zwłaszcza dzieci małych, jest pokłosiem m.in. braku wolnych miejsc w pieczy zastępczej. Z uwagi, że problem ma wymiar ogólnokrajowy, wymaga wdrożenia rozwiązań systemowych.

Wnioski płynące z informacji NIK wskazują na konieczność podjęcia działań zmierzających do zmiany przepisów w celu:

• utworzenia centralnego rejestru danych o osobach pełniących funkcję rodziny zawodowej lub rodziny zastępczej niezawodowej oraz prowadzących rodzinny dom dziecka, a także centralnego rejestru placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych i interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych oraz wolnych miejsc w tych placówkach,
• skrócenia terminu 18 miesięcy, po którym organizator pieczy zastępczej w przypadku, gdy nie ustały przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, występuje do sądu z wnioskiem o wszczęcie z urzędu postępowania o wydanie zarządzeń wobec dziecka celem uregulowania jego sytuacji prawnej,
• skrócenia terminu 18 miesięcy od dnia umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, po którym dyrektor placówki opiekuńczowychowawczej ma obowiązek złożenia do właściwego sądu wniosku wraz z uzasadnieniem o wszczęcie z urzędu postępowania o wydanie zarządzeń wobec dziecka w celu zbadania zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo umieszczenia go w rodzinie przysposabiającej,
• wprowadzenia ustawowego upoważnienia dla ministra dotyczącego uregulowania w rozporządzeniu zasad opracowywania oraz realizacji planów pomocy dziecku oraz planów pomocy rodzinie, w celu skoordynowania działań dotyczących zarówno dziecka, jak i rodziców biologicznych, a także udziału asystenta rodziny oraz kuratora sądowego w posiedzeniach zespołu ds. okresowej oceny sytuacji dziecka,
• zapewnienia odpowiedniej do potrzeb liczby miejsc w pieczy rodzinnej dla dzieci znajdujących się w sytuacji kryzysowej, w tym zwłaszcza pieczy rodzinnej dla dzieci poniżej 10. roku życia,
• poprawy przestrzegania zasady krótkotrwałości pobytu dzieci przyjętych w trybie interwencyjnym w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych, tj. podejmowanie działań  w celu szybkiego przeniesienia wychowanków, głównie dzieci poniżej 10. roku życia, do pieczy rodzinnej lub placówek socjalizacyjnych.

RPO podziela ocenę NIK, że obecny system opieki nad dziećmi w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych funkcjonuje w sposób naruszający ustawowe prawo dzieci do stabilnego środowiska wychowawczego. Na uwzględnienie zasługują także wskazywane przez NIK postulaty działań na rzecz poprawy tego stanu i zwiększenia zabezpieczenia praw dzieci przebywających w pieczy zastępczej.

III.554.12.2020