Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Przemoc ze względu na płeć, której doświadczają kobiety, jest naruszeniem podstawowych praw i wolności człowieka 
• Wiążące Polskę prawo międzynarodowe i europejskie wymaga przyjęcia przepisów odpowiadających na wszelkie formy tej przemocy - i w sferze publicznej, i prywatnej
• Należy też uwzględnić sytuacje kobiet-migrantek, kobiet romskiego pochodzenia, kobiet starszych, nieheteronormatywnych oraz  z niepełnosprawnościami 
• Niezbędna jest całościowa państwowa strategia przeciwdziałania przemocy wobec kobiet ze względu na płeć – podkreśla RPO

Marcin Wiącek zwraca się w tej sprawie do pełnomocnik rządu ds. równego traktowania Anny Schmidt. Jest ona także krajowym koordynatorem realizacji krajowego programu przeciwdziałania przemocy  w rodzinie.

Strategia powinna być ukierunkowana na zapewnienie skutecznej prewencji, zwłaszcza dzięki eliminacji stereotypów i uprzedzeń płciowych, które ją legitymizują, oraz karaniu wszelkich jej przejawów. Powinno się przy tym uwzględniać perspektywę równości płci oraz potrzeby kobiet z grup szczególnie wrażliwych. 

Jak od wielu lat, także i w tym roku Rzecznik Praw Obywatelskich włączył się w kampanię „16 dni akcji przeciw przemocy ze względu na płeć”. Przemoc ze względu na płeć, której doświadczają kobiety, jest naruszeniem podstawowych praw i wolności człowieka. To też najbardziej jaskrawy przejaw dyskryminacji ze względu na płeć. 

Niestety, dziś nie uwzględnia się wielu form przemocy motywowanej płcią, doświadczanych przez kobiety tak w sferze prywatnej, jak i publicznej. Według danych co do Polski z raportu Agencji Praw Podstawowych UE (FRA) we własnym domu przemocy fizycznej doświadczyło 15% respondentek, w mieszkaniu innej osoby – 16%, w szkole – 18%, w pracy – 6%, w sklepie lub restauracji – 22%, na ulicy, w parku lub w innym miejscu publicznym – 12%.

Standardy aktów prawa europejskiego i międzynarodowego oraz ich zalecenia 

Obowiązek pomocy osobom doświadczających tej przemocy wynika z aktów prawa międzynarodowego ratyfikowanych przez Polskę, m.in. Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. 

Przyjęcia instrumentów prawnych odpowiadających na wszelkie formy przemocy wobec kobiet ze względu na płeć wymagają: :

• Konwencja ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet  (CEDAW). Jak podkreśla tzw. Komitet CEDAW przemoc wobec kobiet ze względu na płeć występuje we wszystkich przestrzeniach i sferach ludzkich interakcji, publicznych i prywatnych. Obejmują one rodzinę, społeczność lokalną, przestrzeń publiczną, miejsce pracy, czas wolny, politykę, sport, ochronę zdrowia czy sferę edukacji.
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Wskazuje, że „przemoc na tle płciowym jest rozumiana jako forma dyskryminacji oraz pogwałcenie podstawowych wolności ofiary i obejmuje przemoc w bliskich związkach, przemoc seksualną (w tym gwałt, napaść na tle seksualnym i molestowanie seksualne), handel ludźmi i niewolnictwo oraz różne formy krzywdzących praktyk, takie jak przymusowe małżeństwa, okaleczanie żeńskich narządów płciowych i tak zwane przestępstwa popełniane »w imię honoru«”. 
• Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (tzw. konwencja stambulska). Stosuje się do wszystkich form przemocy wobec kobiet, w tym domowej, która dotyka kobiety w nieproporcjonalnie większym stopniu. Nakłada obowiązek promowania i chronienia prawa do życia wolnego od przemocy w sferze publicznej i prywatnej. 

GREVIO, grupa ekspertów oceniająca postępy państw we wdrażaniu konwencji stambulskiej, apeluje do polskich władz o usprawnienie wykonania konwencji stambulskiej w odniesieniu do wszelkich form przemocy wobec kobiet, poza przemocą domową. Chodzi o te, które w mniejszym stopniu są objęte polityką, programami i usługami – zwłaszcza gwałt i przemoc seksualna, okaleczanie żeńskich narządów płciowych, przymusowe małżeństwa. GREVIO wzywa też Polskę  do całościowej strategii przeciwdziałania przemocy wobec kobiet we wszystkich jej formach i przejawach.

Grupy kobiet szczególnie wrażliwych 

Obowiązki należy wykonać, mając na względzie specyficzną sytuację grup kobiet doświadczających przemocy ze względu na płeć:  kobiet – migrantek, kobiet romskiego pochodzenia, kobiet starszych, kobiet nieheteronormatywnych, czy kobiet z niepełnosprawnościami. 

Kobiety z niepełnosprawnością są trzykrotnie bardziej narażone na przemoc (psychiczną, fizyczną, ekonomiczną) niż pełnosprawne. Mogą doświadczać także specyficznych form przemocy, które niekiedy są trudne do rozpoznania, takich jak usuwanie lub niszczenie urządzeń służących do poruszania się, czy uniemożliwianie dostępu do zasobów związanych z niepełnosprawnością w społeczności lub wizyt w placówkach opieki zdrowotnej. Przemoc wobec kobiet z niepełnosprawnościami jest niedostrzegana, trudna do wykrycia oraz zbadana w niewielkim tylko stopniu. 

Wobec kobiet starszych strategia powinna uwzględniać takie elementy jak:

1)    nowelizację ustawy o osobach starszych z 11 września 2015 r. poprzez dodanie do obszarów podlegających dorocznemu monitoringowi, którego rezultaty prezentowane są w rządowym dokumencie pt. Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za kolejne lata, także kwestii przemocy wobec kobiet starszych i oceny skuteczności podejmowanych działań prewencyjnych oraz mechanizmów wsparcia kobiet starszych doznających przemocy, nadużyć i zaniedbania zarówno w ich własnych gospodarstwach domowych, jak i w instytucjach opiekuńczych,  
2)    wprowadzenie efektywnego mechanizmu zgłaszania nadużyć w placówkach opiekuńczych oraz w środowisku lokalnym, zakładającego proaktywne działania ze strony służb państwa, ułatwiające kobietom starszym przedstawienie swojej sytuacji, zwłaszcza tym, które żyją z chorobami utrudniającymi codzienne funkcjonowanie i potrzebują wsparcia w czynnościach życia codziennego, 
3)    wprowadzenie dostępnych szkoleń dla opiekunów formalnych i nieformalnych kobiet starszych, zawierających elementy podejścia do ich wspierania w oparciu o prawa człowieka, z uwzględnieniem poszanowania godności i autonomii starszych, niezależnie od ich wieku i stanu zdrowia,
4)    zadbanie o efektywne docieranie z informacją o możliwych formach wsparcia oferowanych publicznie do kobiet najstarszych i osamotnionych. Wymaga to podjęcia szeregu badań, w tym badań metodami etnograficznymi, ukierunkowanych na identyfikację barier w dostępie do informacji i usług oraz identyfikacji skutecznych sposobów przekazywania informacji z uwzględnieniem perspektywy płci. 

Szczególna jest sytuacja kobiet-uchodźczyń, zwłaszcza wobec  sytuacji na granicy polsko-białoruskiej. Wśród nich mogą się znajdować ofiary przemocy. Konwencja genewska ws. uchodźców nakazuje, by niezależnie od ich statusu lub miejsca pobytu, nie były one odsyłane do jakiegokolwiek kraju, gdzie ich życiu zagrażałoby niebezpieczeństwo lub gdzie mogłyby zostać poddane torturom lub karze.

Z obserwacji GREVIO wynika, że Polska w wielu obszarach nie dostosowała krajowych przepisów lub praktyki ich stosowania do wymogów konwencji stambulskiej. Niepokojące sygnały o trudnościach kobiet doświadczających przemocy ze względu na płeć w dostępie do procedur ochrony międzynarodowej docierają do Biura RPO już od 2015 r. Przemoc ta nie była uznawana przez Straż Graniczną za formę prześladowania. 

Konsekwencje braku polityki przeciwdziałania przemocy 

Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia nawet 736 milionów kobiet na całym świecie na jakimś etapie życia doświadczyło przemocy fizycznej lub seksualnej ze strony partnera, osoby obcej lub obu tych form. 

Według badań FRA skutki przemocy są bardziej dolegliwe dla kobiet niż dla mężczyzn. Szczególną uwagę należy zwrócić na długotrwałe psychologiczne konsekwencje przemocy, które negatywnie oddziałują na jakość życia kobiet i możliwości realizacji ich aspiracji życiowych. Np. po napaści seksualnej aż 50% kobiet odczuwa niepokój, 49% czuje się bezbronna, 39% utraciło pewność siebie, 36% cierpi na depresję, 35% ma problemy ze snem, 33% cierpi na napady paniki, a 30% zgłasza trudności z koncentracją.

Konsekwencje przemocy wykraczają poza ból i cierpienie. Ma ona też wymiar ekonomiczny – może prowadzić do utraty dochodu, jeśli dojście do zdrowia wymaga przerwy w zatrudnieniu lub negatywnie wpływać na produktywność w pracy. Część kosztów ponoszona jest przez całe społeczeństwo. Dotyczy to zwłaszcza  kosztów usług ochrony zdrowia z zakresu leczenia fizycznych i psychicznych skutków przemocy, działalności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, pomocy społecznej w obszarze mieszkalnictwa i ochrony dzieci czy specjalistycznych usług dla  pokrzywdzonych. 

Według badań Europejskiego Instytutu Równości Kobiet i Mężczyzn (EIGE) z 2021 r. szacunkowy roczny koszt przemocy ze względu na płeć w UE wynosi 366 mld euro. 79% generowane jest przez akty przemocy doświadczane przez kobiety. Koszt przemocy ze strony partnera wynosi 174 mld euro (87% wobec kobiet).

Dla Polski szacowany koszt przemocy wynosi 31,2 mld euro rocznie. 

XI.518.1.2019