Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W postępowaniu cywilnym i sądowoadministracyjnym nie uregulowano jednoznacznie kwestii wykorzystywania dowodów zawierających informacje niejawne
• Konieczne jest wtedy stosowanie zasad ogólnych, według których dostęp do informacji niejawnych może uzyskać jedynie osoba dająca rękojmię zachowania tajemnicy i to jedynie w niezbędnym zakresie
• Może to jednak naruszać zasadę równości stron i prawo do obrony w sprawach dyscyplinarnych funkcjonariuszy służb czy żołnierzy
• AKTUALIZACJA: Obecnie w Ministerstwie Sprawiedliwości nie są prowadzone prace legislacyjne nad zmianami przepisów postępowania cywilnego i sądowoadministracyjnego w zakresie wykorzystania dowodów zawierających informacje niejawne - odpisał resort

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek pisze w tej sprawie do ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry. 

W „Rzeczpospolitej” w maju 2022 r. ukazał się artykuł prasowy pt. „Brakuje wizji na zabezpieczenie informacji niejawnych". Odnosząc się głównie do przepisów postępowania gospodarczego, autor wskazał na niedoskonałości procesowego wykorzystania dowodów zawierających informacje niejawne. W jego ocenie poza art. 153 § 1, 248 i 259 pkt 2 k.p.c. ustawodawca nie przewiduje w tej materii jakichkolwiek szczegółowych rozwiązań. Brak  instrumentów procesowych, które pozwalałyby na formalne wprowadzenie do procesu gospodarczego dowodów zawierających informacje niejawne, jak też transparentnych zakazów, które wykluczałyby możliwość ich wykorzystania w postępowaniu - zwłaszcza mających znaczenie dla rozstrzygnięcia. Nie ma tym samym również i środków ochrony takich dowodów w postępowaniu cywilnym.

Są sprawy sądowe, w których mogą pojawić się informacje niejawne dotyczące najbardziej żywotnych interesów państwa i  nie jest uzasadnione umożliwienie dostępu do nich  na ogólnych zasadach. Problem obejmuje nie tylko przepisy postępowania cywilnego, ale także  sądowoadministracyjnego.

Przykładowo należy wskazać na sprawy zaopatrzenia emerytalno-rentowego żołnierzy i funkcjonariuszy np. w zakresie doliczenia do wysługi emerytalnej kwalifikowanych okresów służby. Chodzi zwłaszcza o służbę w strefie wojny, w zwalczaniu terroryzmu, służbę wywiadowczą za granicą czy też szczególnie zagrażającą życiu i zdrowiu. Sprawy te są rozpatrywane przed sądem ds. ubezpieczeń społecznych na podstawie przepisów postępowania cywilnego, a niektóre dowody pozostają wtedy informacją niejawną.

W zakresie postępowania sądowo-administracyjnego do spraw takich należą w szczególności sprawy związane z cofnięciem poświadczenia bezpieczeństwa funkcjonariuszowi/żołnierzowi, a także prowadzone wobec nich postępowania dyscyplinarne.

Z artykułu wynika, że w 2018 r. podjęto inicjatywę ustawodawczą dla uregulowania tej materii. Prace nad projektem z 17 maja 2018 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw ( RCL-UD 180) zostały jednak wstrzymane.

RPO zwracał się do Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego o wyjaśnienia Z odpowiedzi wynika, że do ABW docierają sygnały z sądów o trudnościach ze stosowaniem zasad ochrony informacji niejawnych w postępowaniach cywilnych, w szczególności w zakresie dostępu do takich informacji stron procesu i ich pełnomocników. Przedstawiciele sądów zwracają uwagę na rosnącą liczbę spraw – zwłaszcza  gospodarczych - w których materiał dowodowy zawiera również dane niejawne.

W tym kontekście wskazano, że o ile ABW może zajmować stanowisko, to  nie ma uprawnień do stanowienia powszechnie obowiązujących regulacji. Wydanie przez ABW wytycznych dotyczących ochrony informacji niejawnych w postępowaniu cywilnym i administracyjnym, w sytuacji braku aktu normatywnego w tym zakresie, byłoby de facto zastępowaniem treści tegoż aktu. Należałoby to uznać za postępowanie niezgodne z obowiązującym prawem.

Gdy istniejące regulacje nie są w stanie w sposób precyzyjny określić praw i obowiązków o charakterze niejawnym dla uczestników postępowania przed sądami cywilnymi i administracyjnymi, konieczne jest stosowanie zasad ogólnych wynikających z ustawy o ochronie informacji niejawnych. Zgodnie z nimi dostęp do informacji niejawnych może uzyskać jedynie osoba dająca rękojmię zachowania tajemnicy i tylko w zakresie w jakim jest jej to niezbędne na zajmowanym stanowisku lub wykonywania prac zleconych.

Rozwiązanie takie może jednak naruszać zasadę równości stron. W postępowaniach dyscyplinarnych prowadzonych w trybie ustaw pragmatycznych oraz postępowania sądowoadministracyjnego może to z kolei naruszać prawo funkcjonariusza/żołnierza do obrony.

Na zasadność nowelizacji tych procedur szef ABW wskazywał już  Ministrowi Sprawiedliwości.

Rzecznik pyta zatem MS, czy w resorcie prowadzone są prace legislacyjne nad zmianami przepisów postępowania cywilnego i sądowoadministracyjnego oraz ewentualnie, jaki jest prognozowany termin ich zakończenia na etapie rządowym.

Odpowiedź Katarzyny Frydrych, podsekretarz stanu w MS

Nie ma wątpliwości co do tego, że przepisy o ochronie informacji niejawnych nie powinny w postępowaniu cywilnym ograniczać samych stron postępowania, albowiem byłoby to nie do pogodzenia z prawem do rzetelnego procesu. Ochrona interesu publicznego, związanego z dostępem do informacji niejawnych, nie może bowiem pozbawiać jednostki prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Odmienną rzeczą jest ewentualne prawo do otrzymywania odpisów, kopii lub wyciągów z akt sprawy, dotyczących informacji niejawnych. Ograniczenie tych uprawnień nie musi samo z siebie oznaczać pozbawienia strony prawa do obrony.

Jeśli chodzi o dostęp do akt sprawy przez inne niż strony podmioty postępowania oraz osoby postronne, należy każdorazowo dokonywać oceny wzajemnych relacji między ustawą z dnia 17 listopada 1964 roku - Kodeks postepowania cywilnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 1805 z późn. zm.), dalej „k.p.c.", ustawą z dnia 5 sierpnia 2010 roku o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2019 r. poz. 742 z późn. zm.), a także ustawami szczególnymi. Jak się wydaje, brak jest jakichkolwiek podstaw, aby w prawie do dostępu do informacji niejawnych, włączonych w poczet materiału dowodowego, ograniczać adwokatów i radców prawnych, na których i tak ciąży ustawowy obowiązek zachowania w tajemnicy wszelkich okoliczności, o których powzięli wiadomość w związku z prowadzeniem sprawy. Samo pozbawienie prawa do korzystania w sprawie cywilnej z pomocy profesjonalnego pełnomocnika może w wielu przypadkach być zresztą kwalifikowane jako pozbawienie prawa do obrony i rzetelnego procesu.

Inaczej rzecz się może mieć z pełnomocnikami, o których mowa w art. 87 § 2 k.p.c. Każdorazowo ocenie sądu powinno podlegać to, czy zasada dyspozycyjności, wyrażająca się możliwością powołania na pełnomocnika osoby niebędącej adwokatem lub radcą prawnym, nie powinna doznawać uszczerbku względem interesu publicznego, nakazującego chronić informacje niejawne. W razie przyjęcia, że mogą zachodzić przesłanki odmówienia dopuszczenia do udziału danej osoby w charakterze pełnomocnika strony, należałoby jednak umożliwić tej stronie korzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. W razie braku możliwości skorzystania z pełnomocnika z wyboru do oceny sądu należy ustanowienie dla strony pełnomocnika z urzędu.

Ministerstwo Sprawiedliwości na bieżąco dokonuje stosownych analiz odnośnie do potrzeby podjęcia prac legislacyjnych ukierunkowanych na wprowadzenie uregulowań, które przenosiłyby na grunt postępowania cywilnego - z odpowiednimi modyfikacjami - rozwiązania dotyczące ochrony informacji niejawnych np. stosowane w procesie karnym.

Dotychczas do tutejszego resortu nie wpływały na większą skalę sygnały świadczące o problemach z ochroną informacji niejawnych w postępowaniach cywilnych, gospodarczych, upadłościowych, rejestrowych, czy wieczystoksięgowych, co z kolei stanowiłoby asumpt do podjęcia prac legislacyjnych. Przedstawione w piśmie Pana Rzecznika zagadnienie nie było również przedmiotem czynności nadzorczych.

W świetle powyższego, uprzejmie informuję, że obecnie w Ministerstwie Sprawiedliwości nie są prowadzone prace legislacyjne nad zmianami przepisów postępowania cywilnego i sądowoadministracyjnego w zakresie wykorzystania dowodów zawierających informacje niejawne.

WZF.511.1.2022