Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Gminy ustalają opłaty za śmieci w różny sposób, co wpływa na zróżnicowanie opłat  
• Od lat utrzymują się słuszne zastrzeżenia zainteresowanych, dlatego sprawa tych opłat wymaga stosownej reakcji władz publicznych
• Na realizację zasady "zanieczyszczający płaci" najlepiej pozwala metoda uzależniająca wysokość opłaty od liczby mieszkańców danej nieruchomości
• Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek zwraca się w tej sprawie do minister klimatu i środowiska Pauliny Hennig-Kloski

Blisko od dekady Rzecznik prowadzi korespondencję z kolejnymi ministrami ds. środowiska w sprawie systemu gospodarowania odpadami komunalnymi. 

Źródłem stałych skarg obywateli jest reforma opłat przeprowadzona ustawą z 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw. Jej istotą było przekazanie gminom organizacji odbioru odpadów komunalnych od mieszkańców w zamian za opłatę. Motywem przewodnim skarg była i pozostaje niewspółmierność opłat na rzecz gmin do faktycznie wytwarzanych odpadów.

W świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (zwłaszcza wyroku C-254/08 Futura Immobiliare) nie może ulegać wątpliwości uprawnienie władz krajowych do ustanowienia daniny publicznej przeznaczonej na zagospodarowanie odpadów komunalnych, której indywidualna wysokość nie będzie wprost odpowiadała kosztom zagospodarowania odpadów pochodzących od konkretnego wytwórcy, ale będzie ustalana w oparciu o jego potencjał do wytwarzania odpadów. 

Równie jednak niewątpliwe jest, że wprowadzenie takiej daniny publicznej nie może prowadzić do sytuacji, iż niektórzy wytwórcy odpadów komunalnych będą ponosić finansowe odium zagospodarowania odpadów w stopniu "oczywiście nieproporcjonalnym" w stosunku do objętości lub rodzaju odpadów, które mogą wytwarzać. Tego rodzaju skutek byłby sprzeczny z naczelną zasadą gospodarki odpadami "zanieczyszczający płaci".

Spośród metod ustalania opłaty - biorąc pod uwagę samo pojęcie odpadów komunalnych (czyli z gospodarstw domowych) - na realizację zasady "zanieczyszczający płaci" najlepiej pozwala metoda uzależniająca wysokość opłaty od liczby mieszkańców danej nieruchomości. Pozostałe metody (od zużycia wody, powierzchni lokalu mieszkalnego, od gospodarstwa domowego) w mniejszym lub większym stopniu generują przypadki oczywiście nieproporcjonalnego obciążenia niektórych uczestników systemu.

Ustawa zawiera jedynie szczątkowe uregulowania zmierzające do ograniczenia tego rodzaju przypadków. Za taką regulację należy uznać w zasadzie wyłącznie art. 6j ust. 3f ustawy, ustanawiający górną granicę wysokości opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi w przypadku ustalania jej wysokości na podstawie zużycia wody. Wobec tego realizację wymogów wynikających z prawa unijnego pozostawiono gminom.

Formalnie gminy zostały wyposażone w narzędzia, które powinny umożliwić urzeczywistnienie zasady „zanieczyszczający płaci". Ich stosowanie przez gminy napotyka jednak problemy natury praktycznej, przede wszystkim związane z określeniem odpowiedniej wysokości stawek opłat, wynikającej z konieczności zapewnienia zbilansowania systemu gospodarowania odpadami. 

Skargi, jakie wpływają do RPO, wskazują, że proste (bez kryteriów różnicujących wysokość opłat) stosowanie przez gminy metod od zużycia wody, od powierzchni lokalu, czy od gospodarstwa domowego nie należy do rzadkości. Znacząca może być skala przypadków oczywiście niesprawiedliwego obciążania opłatami niektórych uczestników systemu.

Przypadki te dotyczą zwłaszcza osób prowadzących jednoosobowe gospodarstwa domowe. Przy stosowaniu metody od powierzchni lokalu lub od gospodarstwa domowego, ponoszą one jednakowe opłaty, jak wieloosobowe rodziny, choć różnice w ilości wytwarzanych odpadów są oczywiste. 

Jeżeli zaś chodzi o metodę uzależnioną od ilości zużytej wody, to mechanizm określony w art. 6j ust. 3f ustawy ma ograniczoną skuteczność w odniesieniu do nieruchomości w zabudowie wielorodzinnej  - bo podmiotem obowiązku są wspólnoty/spółdzielnie mieszkaniowe. Zabezpiecza właścicieli lokali przed nadmiernymi opłatami w zależności od przyjętego przez daną gminę sposobu ustalania zużycia. Jeżeli jest ono ustalane dla całej nieruchomości, zbiorczo, może powodować sytuacje, w których poszczególni właściciele lokali ponoszą opłaty przewyższające to maksimum.

Trafiające do RPO sygnały obrazują zapewne jedynie wycinek problemu. Utrzymujące się od lat słuszne zastrzeżenia interesariuszy co do opłat wymagają stosownej reakcji władz publicznych. 

W ocenie RPO perspektywa 10-letniego funkcjonowania obecnego systemu gospodarowania odpadami komunalnymi jest znakomitą okazją do podjęcia dyskusji o jego niezbędnych korektach, zmierzających także do rzeczywistej i pełnej realizacji zasady "zanieczyszczający płaci". W związku z tym RPO prosi Panią Minister o stanowisko.

V.7204.35.2015