Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nadal nieuregulowane pozostaje stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec osób na oddziałach niepsychiatrycznych, np. pacjentów onkologicznych czy po operacjach 
• Dziś ustawowo określony jest przymus tylko wobec pacjentów z zaburzeniami psychicznymi  
• Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca się w tej sprawie do Ministra Zdrowia

Marcin Wiącek występuje do MZ po rekomendacjach,  które w tym zakresie zaproponowali eksperci, członkowie działających przy RPO komisji ekspertów ds. Zdrowia oraz Ochrony Zdrowia Psychicznego.

Art. 18 ust. 1 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego reguluje stosowanie przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi. Można go stosować tylko wtedy, gdy przepis ustawy do tego upoważnia albo osoby te dopuszczają się zamachu przeciwko: życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub bezpieczeństwu powszechnemu, lub w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu, bądź poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie zakładu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, innego zakładu leczniczego lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej.

Według ustawy podmiotami, wobec których można stosować przymus bezpośredni, są  jedynie osoby z zaburzeniami psychicznymi. Mieszczą się w tym pojęciu osoby: 

• chorujące psychicznie (wykazujące zaburzenia psychotyczne), 
• osoby z niepełnosprawnością intelektualną oraz wykazujące inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoby te wymagają świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym.

Zastosowanie przymusu zwykle będzie wiązać się z ograniczeniem w korzystaniu przez daną osobę z przysługujących jej konstytucyjnych wolności i praw, np. w zakresie nietykalności osobistej i wolności osobistej, swobody przemieszczania się itp. W myśl art. 31 ust. 3 Konstytucji RP można je ograniczyć tylko w ustawie. Art. 18 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego czyni zadość temu wymogowi, jeżeli chodzi o osoby z zaburzeniami psychicznymi - zezwala na ingerowanie w ich wolności i prawa konstytucyjne w drodze stosowania przymusu bezpośredniego.

W orzecznictwie można dostrzec tezę, że art. 18 ust. 1 nie może zaś stanowić podstawy stosowania środków przymusu wobec pacjentów na oddziałach niepsychiatrycznych, bowiem ma on wyłącznie zastosowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznym przy wykonywaniu czynności przewidzianych w ustawie. Nie są zaś nimi działania podejmowane wobec pacjentów hospitalizowanych w szpitalach/oddziałach niepsychiatrycznych.

Nie oznacza to wszakże, że stosowanie przymusu w trakcie leczenia pacjentów, do których ustawa ta nie znajduje zastosowania, jest zawsze bezprawne. Gdy jest on stosowany w celu ratowania życia lub zdrowia pacjenta, możliwe jest skuteczne powołanie się na pozakodeksowy kontratyp wyłączający bezprawność zachowania, do którego należy stosować przepisy o stanie wyższej konieczności (art. 424 k.c.).

Stosowanie przymusu bezpośredniego wobec osób na oddziałach niepsychiatrycznych wynika m.in. z tego, że po zabiegach operacyjnych pacjent nie kontroluje swych zachowań. Jeśli jednak przymus  jest stosowany wobec osób, o których mowa w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, są ramy prawne określające jego granice, obowiązek raportowania, maksymalny czas  unieruchomienia danej osoby. W innych przypadkach regulacji takich brak.

Eksperci wyróżniają tu dwie sytuacje. Pierwsza obejmuje zachowania pacjentów po  operacji - wtedy opieka obejmuje również ewentualne zastosowanie przymusu. Jeżeli bowiem leczenie zapoczątkowane na podstawie prawidłowo udzielonej zgody pacjenta bądź sądu opiekuńczego lub w trybie nagłym, to w granicach takiej terapii mieści się także np. zapięcie w pasy, aby pacjent np. nie spadł z łóżka.

Odmiennie natomiast przedstawia się sytuacja pacjenta, którego dopiero przyjęto na SOR i  np. jest pod wpływem alkoholu, stwarza zagrożenie dla innych lub siebie i nie pozwala udzielić pomocy medycznej. W takiej sytuacji brak jest adekwatnych regulacji, zwłaszcza   określających, czy i w jakim zakresie dopuszczalny jest przymusu dla ratowania życia i zdrowia. Powstaje mianowicie dylemat, czy można zastosować przymus bezpośredni, wobec pacjenta, który ma świadomość ograniczoną przez leki, alkohol czy urazy.

Rzecznik prosi Ministra o stanowisko, szczególnie co do potrzeby uregulowania tej materii w przepisach prawa powszechnie obowiązującego.

V.7010.88.2023