Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nieprzewidziane przez prawo środki przymusu stosuje się w niektórych zamkniętych szpitalach psychiatrycznych wobec osób umieszczanych w  nich przez sądy w ramach środka zabezpieczającego
• Chodzi m.in. o kaftan bezpieczeństwa, pas okołobiodrowy, pasy ochronne zakładane na ręce pacjentów oraz pas z zamkiem magnetycznym, za którego pomocą ręce pacjenta salowi przypinają do swoich nadgarstków
• Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek prosi o stanowisko w tej sprawie ministra zdrowia Adama Niedzielskiego
• AKTUALIZACJA: Wydaje się, że obowiązujące regulacje w odpowiednim stopniu przyczyniają się do wyeliminowania ewentualnych nadużyć związanych ze stosowaniem przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi – odpisał resort

13 czerwca 2022 r. RPO zwrócił uwagę MZ na stosowanie nieuregulowanych w przepisach prawa niestandardowych form opieki wobec pensjonariuszy domów pomocy społecznej, placówek całodobowej opieki oraz zakładów opieki zdrowotnej. Metody te formalnie nie są przymusem bezpośrednim i jako takie nie zostały uregulowane w ustawie z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Faktycznie ograniczają jednak wolność osób poddanych ich działaniu.

Teraz RPO przedstawia ministrowi  analogiczną sprawę: stosowanie takich praktyk, jak wyżej opisanych, wobec osób umieszczonych w zamkniętych zakładach psychiatrycznych na podstawie orzeczenia sądu o zastosowaniu środka zabezpieczającego. Działania RPO doprowadziły bowiem do ustalenia, że w pięciu oddziałach psychiatrii sądowej o wzmocnionym zabezpieczeniu, w celu zapobieżenia ucieczce pacjenta stosowane są środki, których nie przewiduje ustawa.

Podczas przemieszczania się pacjentów tych oddziałów w celu udzielenia im świadczeń medycznych poza oddziałem detencyjnym, lecz w ramach kompleksu szpitalnego, stosuje się m.in.: kaftan bezpieczeństwa, pas okołobiodrowy, pasy ochronne zakładane na ręce pacjentów oraz pas z zamkiem magnetycznym, za którego pomocą ręce pacjenta salowi przypinają do swoich nadgarstków. Środków tych nie można identyfikować jako przymus bezpośredni, bowiem nie zachodzą okoliczności i nie są spełnione kryteria, które dają prawo do działań, o jakich mowa w art. 18 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.

Personel zakładów psychiatrycznych twierdzi, że w celu zapobieżenia ucieczce pacjenta niekiedy trzeba podjąć działania o charakterze prewencyjnym i zastosować środki, które nie są uwarunkowane względami zdrowia psychicznego. Jednakże brak jest obecnie przepisów rangi ustawowej, które pozwalałyby na stosowanie w takich okolicznościach „ograniczenia wolności" oraz określały przesłanki użycia takich środków w zakładach psychiatrycznych.

Zgodnie z Konstytucją ograniczenia korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być natomiast ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Opisana kwestia wymaga uwagi ministra tym bardziej, że jak wynika ze spraw badanych w BRPO, w tym obszarze nieprawidłowości są diagnozowane także przez sędziów penitencjarnych, sprawujących nadzór nad legalnością i prawidłowością wykonywania środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym. Wskazują oni, że niedostatki systemowe powodują brak możliwości skutecznego rozwiązania przedmiotowego problemu inaczej niż przez uzupełnienie luk legislacyjnych.

Stosowanie takich nieuregulowanych w przepisach środków prowadzi do naruszenia wolności oraz nietykalności cielesnej pacjenta. Dlatego też, by działania te nie przerodziły się w przemoc, istnieje konieczność stosowania ścisłych norm prawnych regulujących te  kwestie na poziomie ustawy.

RPO ma  nadzieję, że zadeklarowane w  odpowiedzi MZ z 13 lipca 2022 r. działania polegające na przeprowadzeniu pogłębionej analizy odnośnie poprawy ochrony praw wszystkich grup pacjentów w omawianym zakresie, uwzględnią także pacjentów z zamkniętych zakładów psychiatrycznych.

Odpowiedź Macieja Miłkowskiego, podsekretarza stanu w MZ

Odpowiadając na pismo z dnia 11 października 2022 r. (znak: X.517.36.2020.Kwa), za pośrednictwem którego zwrócono uwagę na stosowanie niestandardowych praktyk z zakresu przymusu bezpośredniego wobec osób umieszczonych, na podstawie orzeczenia sądu o zastosowaniu środka zabezpieczającego, w zamkniętych zakładach psychiatrycznych, uprzejmie dziękuję za przekazane spostrzeżenia i proszę o przyjęcie poniższych informacji.

Wskazać należy, że przepisy ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2022 r. poz. 2123), zwanej dalej „ustawą” dopuszczają stosowanie poniższych rodzajów przymusu bezpośredniego:

• przytrzymanie - doraźne, krótkotrwałe unieruchomienie osoby z użyciem siły fizycznej,
• przymusowe zastosowanie leków - doraźne lub przewidziane w planie postępowania leczniczego wprowadzenie leków do organizmu osoby - bez jej zgody,
• unieruchomienie - obezwładnienie osoby z użyciem pasów, uchwytów, prześcieradeł lub kaftana bezpieczeństwa,
• izolację - umieszczenie osoby, pojedynczo, w zamkniętym i odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu.

Szczegółowe przesłanki i warunki stosowania przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi istotnie regulują przepisy art. 18 - 18f ustawy, jednak należy zwrócić uwagę także na treść art. 34 ustawy, zgodnie z którym wobec osoby przyjętej do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody przymus bezpośredni można stosować, poza okolicznościami określonymi w art. 18, także wtedy, gdy jest to konieczne do dokonania niezbędnych czynności leczniczych, o których mowa w art. 33. Przymus bezpośredni można także stosować w celu zapobieżenia samowolnemu opuszczeniu przez tę osobę szpitala psychiatrycznego.

Niezależnie od powyższego wskazać należy, że zgodnie z art. 46 ustawy kontrolę legalności przyjęcia i przebywania w szpitalu osób z zaburzeniami psychicznymi, przestrzegania ich praw oraz kontroli warunków, w jakich one tam przebywają sprawuje sąd. Kontrola ta obejmuje również badanie prawidłowości prowadzenia dokumentacji medycznej dotyczącej zastosowania przymusu bezpośredniego lub rejestru przypadków zastosowania przymusu bezpośredniego, z uwzględnieniem danych utrwalonych za pomocą urządzeń monitorujących. Ponadto zasadność zastosowania przymusu bezpośredniego każdorazowo powinna być oceniana zgodnie z art. 18 ust. 10 ustawy.

Przedstawiając powyższe, wydaje się, że obowiązujące regulacje w stopniu odpowiednim przyczyniają się do wyeliminowania ewentualnych nadużyć związanych ze stosowaniem przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi.

IX.517.36.2020