Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osadzonemu z poważną niepełnosprawnością we wszystkich czynnościach pomagali więźniowie z tej samej celi 
• Można uznać za naturalne korzystanie z takiej pomocy w drobnych sprawach codziennych
• Przeniesienie na nich wszelkiej pomocy i całodobowej opieki nad taką osobą musi jednak być uznane za niedopuszczalne

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek pisze do dyrektora generalnego Służby Więziennej gen. Jacka Kitlińskiego.  

Rzecznik wielokrotnie podejmował kwestię odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby z niepełnosprawnością fizyczną.  Wskazywał na szczególne potrzeby tych osadzonych, wymagające uwzględnienia w działaniach Służby Więziennej.

Wnioski kierowane do Biura RPO przez więźniów i ich bliskich pokazują, że pewne problemy pozostają nierozwiązane. Szczególną trudność wciąż stanowi zapewnienie odpowiedniej pomocy osobom, które nie radzą sobie samodzielnie z wykonywaniem podstawowych czynności dnia codziennego, w tym także samoobsługi. 

Przykładem może być badana ostatnio w Biurze RPO sprawa osadzonego, który cierpi na porażenie czterokończynowe i z uwagi na poważnie ograniczoną możliwość samodzielnej egzystencji wymaga stałej opieki i pomocy innej osoby. Wymaga on pomocy przy wszystkich czynnościach dnia codziennego, w tym związanych z ubieraniem, utrzymaniem higieny, spożywaniem posiłków, załatwianiem potrzeb fizjologicznych.

Z informacji Centralnego Zarządu SW, który na prośbę Rzecznika zbadał sprawę, wynika, że podczas pobytu w czterech jednostkach penitencjarnych osadzony był umieszczany w celach przystosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnością, z odpowiednio dobranymi osobami, które udzielały mu bieżącej pomocy w codziennych czynnościach. Ze względu na stopień niepełnosprawności osadzonego oznacza to, że był on w praktyce całkowicie zdany na pomoc współwięźniów. Udzielali oni mu wsparcia także przy intymnych czynnościach higienicznych i potrzebach fizjologicznych. Centralny Zarząd SW nie dostrzegł w tym nieprawidłowości, w pełni akceptując sposób działania administracji poszczególnych jednostek, w których osadzony był umieszczony.

W sprawach dotyczących osób z niepełnosprawnościami w jednostkach penitencjarnych wielokrotnie wypowiadał się Europejski Trybunał Praw Człowieka  w kontekście zapewnienia tym osobom właściwych warunków odbywania kary. Wyroki zapadały również w sprawach przeciwko Polsce. ETPC niezmiennie podkreśla, że na państwie spoczywa obowiązek zapewnienia, aby warunki pozbawienia wolności były dostosowane do stanu zdrowia skazanego, w tym uwzględniały potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Krytyce poddaje system, w którego ramach niepełnosprawnemu więźniowi zapewniona jest rutynowa pomoc ze strony współwięźniów. Uznaje bowiem, że uzależnienie jego egzystencji od współwięźniów stawia go w poniżającym położeniu wobec nich, co narusza art. 3 Konwencji Praw Człowieka.

W tym kontekście stanowisko Centralnego Zarządu musi budzić zasadnicze wątpliwości. O ile bowiem za naturalne uznać można korzystanie w warunkach izolacji penitencjarnej przez osoby z niepełnosprawnością z pomocy współwięźniów w drobnych sprawach codziennych, o tyle przeniesienie, jak w badanej sprawie, na współosadzonych obowiązku udzielania wszelkiej pomocy i sprawowania pełnej, całodobowej opieki nad taką osobą, musi zostać uznane za niedopuszczalne. 

Praktyka, zgodnie z którą personel zakładu karnego odpowiedzialnymi za świadczenie więźniom niepełnosprawnym pomocy w codziennych czynnościach czyni współosadzonych z celi, jest nieprawidłowa i niezgodna ze stanowiskiem Europejskiego Trybunału. A osoby, na które zostają nałożone takie dodatkowe obowiązki, jeśli nie są odpowiednio przygotowane do udzielania świadczeń opiekuńczych, mogą nieumiejętnym postępowaniem przysparzać podopiecznym dodatkowego cierpienia.

Do kwestii rozwiązania tego problemu odniesiono się w Raporcie z wykonania wyroku Bujak przeciwko Polsce, przedstawionym przez rząd Polski w dniu 6 lutego 2018 r. W Raporcie stwierdzono, iż wobec więźniów niepełnosprawnych, wymagających opieki i wsparcia osób drugich przy zaspokajaniu podstawowych potrzeb, pomoc w codziennym funkcjonowaniu może być świadczona przez więźniów, którzy ukończyli kurs opiekuna osób starszych i niepełnosprawnych oraz są zatrudniani przez SW do takich czynności - jest to praktyka bardzo cenna i wymagająca popularyzacji.

A do podejmowania takich działań Służba Więzienna została zobowiązana zarządzeniem Dyrektora Generalnego SW z  14 kwietnia 2016 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników penitencjarnych i terapeutycznych oraz oddziałów penitencjarnych. W § 55 ust. 3 stanowi się, iż osadzonym niepełnosprawnym fizycznie, których stan zdrowia lekarz ocenił jako uniemożliwiający samodzielne funkcjonowanie oraz wymagającym opieki i pomocy innych osób, należy zapewnić pomoc osadzonych posiadających odpowiednie kwalifikacje, zatrudnionych jako opiekunowie osób niepełnosprawnych.

W oparciu o informacje przedstawione przez polski rząd Komitetowi Ministrów Rady Europy, wyroki ETPC w sprawach przeciwko Polsce zostały uznane za wykonane. Niestety, przypadek osadzonego pokazuje, że stanowisko ETPC nadal nie jest w pełni uwzględniane. 

Niedostosowanie sposobu postępowania z więźniami niepełnosprawnymi do zasad wynikających z linii orzeczniczej ETPC może skutkować kolejnymi niekorzystnymi dla Polski rozstrzygnięciami i narażać Skarb Państwa na zapłatę zadośćuczynienia.

Zdając sobie sprawę, że zapewnienie więźniom z niepełnosprawnością stałej pomocy wykwalifikowanego personelu SW nie jest w obecnych realiach możliwe, właściwym rozwiązaniem na ten moment wydaje się skierowanie do tych zadań odpowiednio przeszkolonych więźniów, którzy będą świadczyć pomoc w ramach zatrudnienia. Taka instytucjonalizacja pomocy pozwala na zapewnienie właściwego poziomu opieki i uniknięcie u osób z niepełnosprawnością poczucia poniżającego położenia.

Dlatego RPO prosi o podjęcie skutecznych działań zmierzających do zapewnienia wszystkim więźniom z niepełnosprawnością odbywania kary w warunkach adekwatnych do potrzeb wynikających z ich stanu zdrowia i zapewniających wykonywanie kary w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej tych osób, uwzględniających stanowisko ETPC i obowiązujące przepisy.

Rzecznik pyta też, ile osób z niepełnosprawnością, wymagających pomocy innych osób w czynnościach dnia codziennego, przebywa obecnie w jednostkach penitencjarnych i ile jest  w nich osób, które mają orzeczony stopień niepełnosprawności w stopniu znacznym. Chce także wiedzieć, ilu osadzonych w latach 2021-2022 ukończyło kurs opiekuna osób starszych i niepełnosprawnych, ilu ich jest obecnie w jednostkach penitencjarnych, a także ile z tych osób jest zatrudnionych w charakterze opiekuna (odpłatnie i nieodpłatnie).

IX.517.562.2022