Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osadzonemu z poważną niepełnosprawnością we wszystkich czynnościach pomagali więźniowie z tej samej celi 
• Można uznać za naturalne korzystanie z takiej pomocy w drobnych sprawach codziennych
• Przeniesienie na nich wszelkiej pomocy i całodobowej opieki nad taką osobą musi jednak być uznane za niedopuszczalne
• AKTUALIZACJA: Służba Więzienna dokłada starań zarówno o charakterze organizacyjnym, jak i inwestycyjnym, aby osoby z niepełnosprawnościami otoczone były właściwą opieką i wsparciem – wskazano w odpowiedzi
• Wszyscy osadzeni mają zapewnioną opiekę medyczną adekwatną do stwierdzonych schorzeń i otoczeni są ponadstandardową opieką ze strony personelu więziennego
• Dotychczasowe działania prowadzone w tym zakresie przez organy Służby Więziennej wpisują się zarówno w gwarancje o charakterze konstytucyjnym, jak i standardy międzynarodowe

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek pisze do dyrektora generalnego Służby Więziennej gen. Jacka Kitlińskiego.  

Rzecznik wielokrotnie podejmował kwestię odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby z niepełnosprawnością fizyczną.  Wskazywał na szczególne potrzeby tych osadzonych, wymagające uwzględnienia w działaniach Służby Więziennej.

Wnioski kierowane do Biura RPO przez więźniów i ich bliskich pokazują, że pewne problemy pozostają nierozwiązane. Szczególną trudność wciąż stanowi zapewnienie odpowiedniej pomocy osobom, które nie radzą sobie samodzielnie z wykonywaniem podstawowych czynności dnia codziennego, w tym także samoobsługi. 

Przykładem może być badana ostatnio w Biurze RPO sprawa osadzonego, który cierpi na porażenie czterokończynowe i z uwagi na poważnie ograniczoną możliwość samodzielnej egzystencji wymaga stałej opieki i pomocy innej osoby. Wymaga on pomocy przy wszystkich czynnościach dnia codziennego, w tym związanych z ubieraniem, utrzymaniem higieny, spożywaniem posiłków, załatwianiem potrzeb fizjologicznych.

Z informacji Centralnego Zarządu SW, który na prośbę Rzecznika zbadał sprawę, wynika, że podczas pobytu w czterech jednostkach penitencjarnych osadzony był umieszczany w celach przystosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnością, z odpowiednio dobranymi osobami, które udzielały mu bieżącej pomocy w codziennych czynnościach. Ze względu na stopień niepełnosprawności osadzonego oznacza to, że był on w praktyce całkowicie zdany na pomoc współwięźniów. Udzielali oni mu wsparcia także przy intymnych czynnościach higienicznych i potrzebach fizjologicznych. Centralny Zarząd SW nie dostrzegł w tym nieprawidłowości, w pełni akceptując sposób działania administracji poszczególnych jednostek, w których osadzony był umieszczony.

W sprawach dotyczących osób z niepełnosprawnościami w jednostkach penitencjarnych wielokrotnie wypowiadał się Europejski Trybunał Praw Człowieka  w kontekście zapewnienia tym osobom właściwych warunków odbywania kary. Wyroki zapadały również w sprawach przeciwko Polsce. ETPC niezmiennie podkreśla, że na państwie spoczywa obowiązek zapewnienia, aby warunki pozbawienia wolności były dostosowane do stanu zdrowia skazanego, w tym uwzględniały potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Krytyce poddaje system, w którego ramach niepełnosprawnemu więźniowi zapewniona jest rutynowa pomoc ze strony współwięźniów. Uznaje bowiem, że uzależnienie jego egzystencji od współwięźniów stawia go w poniżającym położeniu wobec nich, co narusza art. 3 Konwencji Praw Człowieka.

W tym kontekście stanowisko Centralnego Zarządu musi budzić zasadnicze wątpliwości. O ile bowiem za naturalne uznać można korzystanie w warunkach izolacji penitencjarnej przez osoby z niepełnosprawnością z pomocy współwięźniów w drobnych sprawach codziennych, o tyle przeniesienie, jak w badanej sprawie, na współosadzonych obowiązku udzielania wszelkiej pomocy i sprawowania pełnej, całodobowej opieki nad taką osobą, musi zostać uznane za niedopuszczalne. 

Praktyka, zgodnie z którą personel zakładu karnego odpowiedzialnymi za świadczenie więźniom niepełnosprawnym pomocy w codziennych czynnościach czyni współosadzonych z celi, jest nieprawidłowa i niezgodna ze stanowiskiem Europejskiego Trybunału. A osoby, na które zostają nałożone takie dodatkowe obowiązki, jeśli nie są odpowiednio przygotowane do udzielania świadczeń opiekuńczych, mogą nieumiejętnym postępowaniem przysparzać podopiecznym dodatkowego cierpienia.

Do kwestii rozwiązania tego problemu odniesiono się w Raporcie z wykonania wyroku Bujak przeciwko Polsce, przedstawionym przez rząd Polski w dniu 6 lutego 2018 r. W Raporcie stwierdzono, iż wobec więźniów niepełnosprawnych, wymagających opieki i wsparcia osób drugich przy zaspokajaniu podstawowych potrzeb, pomoc w codziennym funkcjonowaniu może być świadczona przez więźniów, którzy ukończyli kurs opiekuna osób starszych i niepełnosprawnych oraz są zatrudniani przez SW do takich czynności - jest to praktyka bardzo cenna i wymagająca popularyzacji.

A do podejmowania takich działań Służba Więzienna została zobowiązana zarządzeniem Dyrektora Generalnego SW z  14 kwietnia 2016 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników penitencjarnych i terapeutycznych oraz oddziałów penitencjarnych. W § 55 ust. 3 stanowi się, iż osadzonym niepełnosprawnym fizycznie, których stan zdrowia lekarz ocenił jako uniemożliwiający samodzielne funkcjonowanie oraz wymagającym opieki i pomocy innych osób, należy zapewnić pomoc osadzonych posiadających odpowiednie kwalifikacje, zatrudnionych jako opiekunowie osób niepełnosprawnych.

W oparciu o informacje przedstawione przez polski rząd Komitetowi Ministrów Rady Europy, wyroki ETPC w sprawach przeciwko Polsce zostały uznane za wykonane. Niestety, przypadek osadzonego pokazuje, że stanowisko ETPC nadal nie jest w pełni uwzględniane. 

Niedostosowanie sposobu postępowania z więźniami niepełnosprawnymi do zasad wynikających z linii orzeczniczej ETPC może skutkować kolejnymi niekorzystnymi dla Polski rozstrzygnięciami i narażać Skarb Państwa na zapłatę zadośćuczynienia.

Zdając sobie sprawę, że zapewnienie więźniom z niepełnosprawnością stałej pomocy wykwalifikowanego personelu SW nie jest w obecnych realiach możliwe, właściwym rozwiązaniem na ten moment wydaje się skierowanie do tych zadań odpowiednio przeszkolonych więźniów, którzy będą świadczyć pomoc w ramach zatrudnienia. Taka instytucjonalizacja pomocy pozwala na zapewnienie właściwego poziomu opieki i uniknięcie u osób z niepełnosprawnością poczucia poniżającego położenia.

Dlatego RPO prosi o podjęcie skutecznych działań zmierzających do zapewnienia wszystkim więźniom z niepełnosprawnością odbywania kary w warunkach adekwatnych do potrzeb wynikających z ich stanu zdrowia i zapewniających wykonywanie kary w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej tych osób, uwzględniających stanowisko ETPC i obowiązujące przepisy.

Rzecznik pyta też, ile osób z niepełnosprawnością, wymagających pomocy innych osób w czynnościach dnia codziennego, przebywa obecnie w jednostkach penitencjarnych i ile jest  w nich osób, które mają orzeczony stopień niepełnosprawności w stopniu znacznym. Chce także wiedzieć, ilu osadzonych w latach 2021-2022 ukończyło kurs opiekuna osób starszych i niepełnosprawnych, ilu ich jest obecnie w jednostkach penitencjarnych, a także ile z tych osób jest zatrudnionych w charakterze opiekuna (odpłatnie i nieodpłatnie).

Odpowiedź Służby Więziennej

W odpowiedzi na wystąpienie zastępca dyrektora Służby Więziennej płk Krzysztof Stefanowski podkreśla, że Centralny Zarząd Służby Więziennej podziela pogląd wyrażany w szczególności przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, zgodnie z którym niezbędnym jest, aby więźniowie niepełnosprawni fizycznie byli osadzeni w warunkach, które nie uwłaczają ich godności oraz aby sposób wykonywania kary nie narażał ich na ból, czy trudności, których intensywność przekraczałaby nieunikniony poziom cierpienia, nieodłącznie związany z faktem uwięzienia.

Z tego powodu właściwe merytorycznie komórki organizacyjne więziennictwa nieustannie podejmują aktywne działania celem zagwarantowania odpowiednich warunków bytowych wszystkim osobom pozbawionym wolności oraz w celu pogłębienia świadomości istnienia odpowiednich standardów wykonywania kar i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności.

Sytuacja osób z niepełnosprawnościami przebywających w warunkach izolacji penitencjarnej podlega stałemu monitorowaniu. W ramach posiadanych kompetencji i powierzonych obowiązków grupy funkcjonariuszy różnych pionów służb (w tym przede wszystkim funkcjonariusze i pracownicy służby zdrowia, wychowawcy i psycholodzy) dokładają wszelkich starań, aby osobom wymagającym wsparcia również przy czynnościach życia codziennego, zapewniona była właściwa i adekwatna do ich potrzeb pomoc.

Z tego powodu z dużym zadowoleniem przyjmuję sformułowaną przez Pana opinię, wedle której dotychczas podejmowane działania związane w szczególności z zapewnieniem osadzonym z niepełnosprawnością stałej pomocy odpowiednio przeszkolonych współosadzonych należy ocenić jako właściwe rozwiązanie problemu odnoszącego się do zapewnienia więźniom właściwego poziomu opieki i uniknięciu u tych osób poczucia pozostawania w poniżającym położeniu.

Należy podkreślić, że w celu właściwego postępowania z osobami niepełnosprawnymi funkcjonariusze i pracownicy (w szczególności pełniący służbę w bezpośrednim kontakcie z osadzonymi) stale poszerzają swoją wiedzę w trakcie różnorodnych szkoleń w zakresie rozumienia deficytów osadzonych z różnymi typami niepełnosprawności i sposobów ich przezwyciężania. W 2021 r. przeszkolono 8529 funkcjonariuszy wszystkich pionów Służby Więziennej.

W roku 2021 kontynuowano również realizację zadań z zakresu przygotowania osadzonych (w tym również tych z niepełnosprawnościami) do readaptacji społecznej wynikających z Kodeksu karnego wykonawczego oraz przepisów wykonawczych. Przedsięwzięcia te dotyczyły m.in. udzielania pomocy w zapewnieniu miejsca zamieszkania lub zakwaterowania, interwencje w sprawie utrzymania dotychczasowego mieszkania lub uzyskania lokalu z zasobów gminy, umieszczenia w schroniskach dla bezdomnych czy skierowania do domów pomocy społecznej. W 2021 r. 322 osadzonych uzyskało orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności, 97 o niezdolności do zatrudniania (rentę chorobową) i 40 rentę socjalną.

Pragnę również podkreślić, że w ramach działań o charakterze organizacyjnym, już w 2019 r. wydano stosowne rekomendacje, które podkreślały istotną rolę oddziaływań penitencjarnych skierowanych do osób z niepełnosprawnościami. W przekazywanych wytycznych zaznaczono, że niezbędne jest tworzenie warunków do zaspokajania podstawowej potrzeby bezpieczeństwa emocjonalnego, przynależności, życzliwości, afirmacji siebie i świata, a także uznania i bycia użytecznym, poprzez indywidualizację wykonywania kary pozbawienia wolności wobec tych grup skazanych. Dostrzeżono, że mimo stworzonej oferty oddziaływań oraz aktywności kadry jednostek penitencjarnych w zakresie realizacji programów resocjalizacyjnych skierowanych do osób 60+ i niepełnosprawnych oraz szkoleń dla personelu penitencjarnego z zakresu równego traktowania, w obszarze niepełnosprawności i postępowania z osobami starszymi lub przewlekle chorymi, niezbędnym jest podjęcie dalszych zdecydowanych działań.

W tym kontekście polecono m.in, aby obejmować skazanych seniorów, przewlekle chorych i osoby z niepełnosprawnościami zintegrowanymi oddziaływaniami dostosowanymi do ich możliwości psychofizycznych, w tym w zakresie programów readaptacji, integracji rodzin, terapii zajęciowej, poradnictwa prawnego, zajęć kulturalno-oświatowych, edukacyjnych i sportowych oraz pomocy postpenitencjarnej. Podkreślono również, że niezbędnym jest kontynuowanie szkoleń kadry mającej bezpośredni kontakt z seniorami i niepełnosprawnymi, doposażenie jednostek w wyposażenie przy uwzględnianiu potrzeb tych grup osób pozbawionych wolności, a także zatrudnianie (w miarę możliwości odpłatnie) skazanych przeszkolonych jako opiekunów osób starszych lub niepełnosprawnych.

Wymienione argumenty upoważniają do postawienia tezy, że Służba Więzienna dokłada starań zarówno o charakterze organizacyjnym, jak i inwestycyjnym, aby osoby z niepełnosprawnościami otoczone były właściwą opieką i wsparciem. Skazanym i tymczasowo aresztowanym niepełnosprawnym fizycznie lub z niepełnosprawnościami sensorycznymi, których stan zdrowia lekarz ocenił jako uniemożliwiający samodzielne funkcjonowanie oraz wymagającym opieki i pomocy innych osób, zapewnia się pomoc innych osadzonych posiadających odpowiednie kwalifikacje, zatrudnionych jako opiekunowie osób niepełnosprawnych. W tym celu w 2021 r. zrealizowano szkolenia zawodowe skazanych pod nazwą „Opiekun osoby starszej lub niepełnosprawnej", w których uczestniczyło 323 osadzonych. Wszyscy osadzeni mają zapewnioną opiekę medyczną adekwatną do stwierdzonych schorzeń i otoczeni są ponadstandardową opieką ze strony personelu więziennego. Powyższe pozwala na uznanie, że dotychczasowe działania prowadzone w tym zakresie przez organy Służby Więziennej wpisują się zarówno w gwarancje o charakterze konstytucyjnym, w tym wynikające z art. 40 i 41 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jak i standardy międzynarodowe wyznaczane Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r.

W odpowiedzi poinformowano również, że aktualnie (dane na dzień 30 czerwca 2022 r.) w jednostkach penitencjarnych przebywa 128 osadzonych poruszających się na wózku inwalidzkim i 534 osadzonych korzystających na stałe z kul łokciowych. Przedstawiono też tabele zawierające informacje o liczbie przypadków, w których niezbędna jest pomoc osoby trzeciej, oraz o zatrudnieniu osadzonych jako opiekunów osób wymagających pomocy.

IX.517.562.2022