Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nieletnie matki przebywające w takich placówkach, jak MOW-y, powinny mieć możliwość bieżącej pieczy nad dziećmi - nie jedynie na zasadzie pojedynczych spotkań z dziećmi, które na co dzień są z dala od matek
• Z braku właściwych przepisów nieletnie opuszczają MOW bądź zakład poprawczy, przerywając proces resocjalizacji i wracają np. do domów rodzinnych, gdzie mogą występować zjawiska patologiczne
• Bardzo rzadko zdarza się, że nieletnia matka z dzieckiem trafia do specjalistycznej rodziny zastępczej

Obecna sytuacja każdej z takich matek może prowadzić do naruszenia kilku zapisów Konstytucji: art. 18, 47 i 71 ust. 2 - m.in. co do różnicowania ochrony dobra prawnie chronionego, jakie stanowi macierzyństwo i życie rodzinne.  Nie ma bowiem właściwych norm prawnych co do życia rodzinnego nieletniej i jej dziecka, obejmujących możliwość sprawowania przez nieletnią opieki nad dzieckiem podczas jej pobytu w placówce.

Dlatego RPO Adam Bodnar prosi premiera Mateusza Morawieckiego o podjęcie skutecznych działań dla rozwiązania problemu, który znajduje się we właściwości trzech podległych mu resortów: Sprawiedliwości, Edukacji i Nauki oraz Rodziny i Polityki Społecznej.

Wcześniejsze działania RPO

Działający w Biurze RPO Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur niemal od dekady wskazuje na brak odpowiednich przepisów ws. sytuacji osób nieletnich w ciąży oraz nieletnich matek i ich dzieci, przebywających w placówkach resocjalizacyjnych. Chodzi o placówki podległe Ministerstwu Edukacji i Nauki (młodzieżowe ośrodki wychowawcze) i Ministerstwu Sprawiedliwości (schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze). Jeszcze w 2014 r. prof. Irena Lipowicz, ówczesny RPO, wniosła do MS i MEN o przygotowanie niezbędnych regulacji.

21 stycznia 2016 r. RPO zwracał uwagę minister edukacji Annie Zalewskiej na  § 15 rozporządzenia z 2 listopada 2015 r. w tej sprawie. RPO pozytywnie oceniał jego rozwiązanie, określające zakres pomocy wychowance w ciąży i po urodzeniu dziecka. W projekcie przewidziano, iż MOW zapewnia nieletniej matce stały kontakt z dzieckiem, możliwość opieki nad dzieckiem poza czasem nauki w szkole oraz udział w jego wychowaniu.

Sekretarz stanu w MEN wskazał jednak, że intencją przepisu tego nie było umożliwienie przebywania w MOW nieletnim matkom z dziećmi, lecz umożliwienie im udziału w opiece nad dzieckiem.

Ostatecznie regulację zmodyfikowano przez wskazanie, że MOW wspiera nieletnią matkę w bieżącej pieczy nad dzieckiem i w jego wychowaniu, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej.

Postulaty Rzecznika

W  ocenie RPO zasadny jest powrót do pierwotnego brzmienia rozporządzenia, w związku z tym, że nieletnie matki powinny mieć możliwość sprawowania nad dziećmi bieżącej pieczy w MOW -  a nie jedynie na zasadzie pojedynczych spotkań z dziećmi, które na co dzień są z dala od matek.

Placówki resocjalizacyjne (w tym MOW-y) powinny dysponować domami, oddziałami, a nawet pokojami dla matki i dziecka, w których nieletnie mogłyby przebywać wraz z dziećmi w odpowiednich warunkach.

A uregulowania prawne pobytu nieletnich matek w ośrodkach resocjalizacyjnych powinny zostać określone w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Kolejnym krokiem byłoby przygotowanie przepisów wykonawczych, w których m.in. wskazano by placówki dla nieletnich matek oraz warunki jakie muszą one spełniać.

Rozwiązanie czyniące zadość powyższemu postulatowi zostało zaproponowane w projekcie nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 8 marca 2019 r.  Zakładano, że dla umożliwienia nieletniej matce w MOW pieczy nad dzieckiem można organizować w wyznaczonych ośrodkach domy dla matki i dziecka. Dziecko przebywałoby tam wraz z matką do ukończenia 3. roku życia, chyba że dobro dziecka i względy wychowawcze lub zdrowotne by za tym nie przemawiały. Projektu jednak zaniechano.

Prawa nieletnich matek i ich dzieci są naruszane

KMPT zwrócił się ostatnio do poszczególnych placówek dla dziewcząt, m.in. o informacje nt. liczby nieletnich matek, które trafiły do ośrodków, będąc już matkami, oraz liczby nieletnich, które zostały matkami w trakcie wykonywania środka wychowawczego.

Według uzyskanych informacji w latach 2017-2021 szacunkowa liczba nieletnich matek przebywających w MOW wyniosła ponad  2900.

Obecna sytuacja każdej z nich może prowadzić do naruszenia zapisów Konstytucji - art. 18, 47 i 71 ust. 2 w zakresie, w jakim różnicuje ochronę dobra prawnie chronionego, jakie stanowi macierzyństwo i życie rodzinne.  A w myśl art. 18 małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką RP. Art. 47 Konstytucji stanowi, że każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym, nie jest realizowany przez władze publiczne w zakresie w jakim odnosi się do sytuacji nieletnich matek przebywających w placówkach i ich dzieci.

Nie ma bowiem właściwych norm prawnych w zakresie życia rodzinnego nieletniej i jej dziecka, obejmujących możliwość sprawowania przez nieletnią opieki nad dzieckiem w placówce.

Nie jest także uwzględniony  art. 71 ust. 2 Konstytucji, według którego matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres określa ustawa.

Te normy konstytucyjne wyraźnie wskazują, że obecna sytuacja, w której brakuje regulacji prawnych określających sytuację nieletnich kobiet będących w ciąży i po urodzeniu dziecka, z punktu widzenia obowiązku władzy publicznej do zapewnienia im szczególnej opieki, w tym ochrony życia rodzinnego oraz macierzyństwa, stanowi pominięcie legislacyjne, które winno być niezwłocznie uzupełnione.

A z braku właściwych regulacji prawnych nieletnie na wniosek dyrektorów placówek opuszczają MOW bądź zakład poprawczy, przerywając tym samym proces resocjalizacji. Wracają do domów rodzinnych, gdzie nierzadko występują zjawiska patologiczne, bądź są kierowane do domów samotnej matki, gdzie nie mają zapewnionych odpowiednich oddziaływań i wsparcia.

Bardzo rzadko zdarza się, że nieletnia matka z dzieckiem trafia do specjalistycznej rodziny zastępczej. Związane jest to ze zbyt małą liczbą tego rodzaju rodzin. W pozostałych przypadkach wychowanka i jej dziecko są rozdzielani: matka zostaje w placówce, a dziecko trafia do adopcji, umieszczone w rodzinie zastępczej lub w domu dziecka.

A poza aspektem prawnym niezwykle istotny w kontekście ochrony więzi matki i dziecka, jest także aspekt psychologiczny. Noworodek rozwija się bardzo dynamicznie – w pierwszym roku życia dziecka, oprócz funkcji poszczególnych układów, niezwykle istotny jest rozwój sfery emocjonalno-społecznej. Stworzenie więzi jest kluczowym aspektem rozwoju, który ma doniosłe znaczenie dla dalszego życia człowieka.

Długofalowe efekty wczesnych doświadczeń mogą ujawniać się w starszym dzieciństwie lub w okresie dojrzewania w formie zachowań przestępczych, a po wejściu w wiek dojrzały w formie zaburzeń psychicznych.

Standardy europejskie

Na respektowanie życia rodzinnego oraz kwestię ochrony praw dzieci zwraca także uwagę Rada Europy w dokumencie Strategia Rady Europy na rzecz praw dziecka (2016-2021). W jednym z jej punktów  mowa jest o tym, że RE będzie promować implementację standardów w zakresie prawa rodzinnego oraz polityki wspierającej pozytywne rodzicielstwo. W ocenie RE kluczowe jest zbadanie, jak państwa członkowskie mogą stworzyć lepsze przepisy i procedury, które zapewnią, by najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka było najważniejszą sprawą w podejmowaniu decyzji w przejmowaniu spod opieki rodzicielskiej, umieszczaniu w pieczach zastępczych i ponownym łączeniu.

Jako przykład tego, że organy państwa muszą przedstawić poważne powody uzasadniające decyzję o utrzymaniu rozdzielenia dziecka od rodziców może służyć wygrana sprawy R.M.S przeciwko Hiszpanii, przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Skarżąca twierdziła, że była pozbawiona wszelkich kontaktów z córką od trzech lat i 10 miesięcy ze względu na jej status. Orzekając naruszenie art. 8 EKPC, Trybunał podkreślił, że rolą organów opieki społecznej jest właśnie pomoc osobom znajdującym się w trudnym położeniu […], zapewnienie im wskazówek i porad w kwestiach, takich jak różne rodzaje dostępnych świadczeń, możliwości uzyskania lokalu socjalnego oraz środki służące przezwyciężaniu trudności, jakich to początkowo poszukiwała skarżąca”.

KMP.573.52.2014