Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nagrywanie czynności notarialnych w celu ograniczenia procederu oszukańczych "pożyczek”, po których seniorzy tracą swe mieszkania
• Ułatwienia w przyznawaniu państwowej kompensaty ofiarom przestępstw
• Łatwiejsza droga prawna dla pokrzywdzonego przestępstwem, gdy prokuratora odmawia oskarżenia sprawcy

Takie m.in. inicjatywy legislacyjne proponuje Senat, który uwzględnia wnioski  Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie zmian przepisów prawa.

Senackie komisje Ustawodawcza oraz Praw Człowieka, Praworządności i Petycji, z udziałem przedstawiciela Biura RPO, zajęły się 25 czerwca 2020 r. pięcioma senackimi projektami, przygotowanymi po wystąpieniach RPO.

Subsydiarny akt oskarżenia (druk senacki nr 74)

Chodzi o sytuację, gdy prokurator nie wniósł aktu oskarżenia przeciw sprawcy przestępstwa, z czym pokrzywdzony nie zgadza się i wnosi własny, tzw. subsydiarny akt oskarżenia. Po zmianie prawa z 5 października 2019 r. zanim może to uczynić, musi zaskarżyć do sądu decyzję prokuratora o odmowie wszczęcia albo o umorzeniu postępowania. Jeśli sąd je uwzględni, ale prokurator ponownie odmówi wszczęcia śledztwa lub je umorzy, pokrzywdzony musi skierować kolejne zażalenie - tym razem do prokuratora nadrzędnego. Tylko jeśli ten utrzyma postanowienie podwładnego, pokrzywdzony może skierować subsydiarny akt oskarżenia.

A jest to bardzo niekorzystne dla pokrzywdzonych przestępstwem – wskazuje Adam Bodnar. Wydłuża bowiem drogę do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia i zwiększa koszty. Pozwala też prokuratorowi na całkowite uniemożliwienie skierowania takiego aktu oskarżenia. Dlatego Rzecznik 13 stycznia 2020 r. wystąpił do Senatu o zmianę prawa.

Projekt senacki – o którego uchwalenie wniosły komisje - przewiduje przywrócenie wcześniejszych przepisów. Wystarczyło wówczas, by sąd po pierwszym zażaleniu uchylił decyzję prokuratora, a ten ponownie umorzył postępowanie lub odmówił jego wszczęcia. I już wtedy pokrzywdzony mógł wnosić subsydiarny akt oskarżenia.

Przedłużanie pobytu nieletniego w schronisku (druk senacki nr 90)

Pobyt nieletniego w schronisku dla nieletnich był w praktyce przedłużany bez decyzji sądu oraz bez możliwości wnoszenia o uchylenie tego środka. Było to niezgodne ze standardami prawa do sądu, wynikającymi z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – co potwierdził wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z  30 czerwca 2015 r. w sprawie Grabowski przeciwko Polsce.

Od czasu tego wyroku Rzecznik  postulował by Minister Sprawiedliwości wykonał wyrok, skoro w praktyce po skierowaniu sprawy na rozprawę sądy nie weryfikowały potrzeby dalszego pobytu nieletniego w schronisku. Mimo pewnych zmian nadal jednak nie ma podstawy ustawowej do przedłużenia pobytu - zgodnego ze standardami.

Dlatego RPO pozytywnie ocenia propozycje Senatu, aby sąd miał obowiązek co 3 miesiące oceniać zasadność dalszego pobytu nieletniego w schronisku oraz by wydawał za każdym razem osobne postanowienie, które będzie zaskarżalne.

Komisje wniosły by Senat przyjął projekt nowelizacji.

Możliwości łączenia kar pozbawiania wolności i jej ograniczenia (druk senacki nr 76)

Chodzi o realizację wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 czerwca 2019 r. TK stwierdził, że art. 87 § 1 Kodeksu karnego w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek połączenia kar pozbawienia wolności i ograniczenia wolności oraz wymierzenia kary łącznej pozbawienia wolności, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji. 

Sprawa była przedmiotem wystąpienia Rzecznika do senackiej komisji 30 kwietnia 2020 r.

Podczas posiedzenia wicemarszałek Senatu Gabriela Morawska-Stanecka zgłosiła poprawkę zgodną z propozycją RPO, by sąd miał swobodę decyzji, czy połączyć skazanemu karę pozbawienia wolności z karą ograniczenia wolności. Komisje poprawkę przyjęły i wystąpiły do Senatu o uchwalenie nowelizacji.

Przyznawanie państwowej kompensaty ofiarom przestępstw (druk senacki nr 91)

Kompensata przysługuje ofiarom niektórych przestępstw lub ich bliskim. Nie jest zadośćuczynieniem - to świadczenie pieniężne służy pokryciu kosztów leczenia, rehabilitacji czy pogrzebu, utraconych zarobków i innych środków utrzymania.

Według RPO instytucja ta jest wykorzystywana stosunkowo rzadko (kilkadziesiąt przypadków rocznie w skali kraju). Dlatego 4 lutego 2020 zaproponował Senatowi zmiany, przyspieszające i usprawniające jej przyznawanie, ale też zwiększające świadomość tego uprawnienia.

Senat podjął prace legislacyjne nad swym projektem noweli, który generalnie uwzględnia postulaty RPO. Dotyczy to zwłaszcza:

• wprowadzenia maksymalnego terminu na rozpoznanie wniosku o przyznanie kompensaty,
• rozszerzenia zakresu możliwego do przyznania zabezpieczenia o utracone zarobki lub inne środki utrzymania,
• wprowadzenia odniesienia do możliwości uzyskania zabezpieczania bezpośrednio do ustawy o państwowej kompensacie.

Prace nad projektem komisje odłożyły na przyszłe posiedzenie z uwagi na kwestię źródła finansowania kompensat.

Nagrywanie czynności notarialnych (druk senacki nr 75)

Od kilku lat RPO  występował o taką zmianę Prawa o notariacie. Powoływał się na  konieczność ochrony obywateli przed nadużyciami, których ofiarami stają się osoby starsze oraz słabsze ekonomicznie, znajdujące się przymusowej sytuacji życiowej. Były bowiem liczne skargi na notariuszy od osób, które w wyniku niekorzystnych umów, zawieranych w formie aktów notarialnych, utraciły własność nieruchomości. Składając podpisy w kancelarii notarialnej, nie miały świadomości, że zawierają umowę, której przedmiotem jest przeniesienie własności, a w konsekwencji utrata mieszkania.

Nagrywanie pozwoliłoby ustalić przebieg czynności, w której wyniku nastąpiła np. niezamierzona sprzedaż zamieszkiwanej nieruchomości. Pozwoli to w razie sporu na rzetelną, obiektywną ocenę. Będzie też gwarantem bezpieczeństwa zarówno dla stron jak i dla notariusza. Obecnie bowiem w praktyce nie jest możliwe ustalenie rzeczywistej treści rozmów, sposobu udzielania zapewnień i pouczeń.

Prace nad projektem, odzwierciedlającym postulat RPO, odłożono na przyszłe posiedzenie komisji z uwagi m. in. na konieczność pogłębionej analizy, czy  nagrywaniem należy objąć wszystkie czynności notarialne, czy też jedynie te, w których dochodziło-  lub może dochodzić - do nadużyć. Zdaniem RPO nagrywane muszą być te czynności, które obejmuje oświadczenie osoby o przeniesieniu własności domu lub mieszkania.

II.510.1004.2017, II.518.4.2019, II.566.2.2020, II.518.15.2014, IV.7000.100.2020