Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ofiary niektórych przestępstw mają prawo do państwowej kompensaty, ale stosunkowo rzadko z tego korzystają
• Rzecznik zaproponował Senatowi zmiany, usprawniające jej przyznawanie, ale też zwiększające świadomość tego uprawnienia pokrzywdzonych przestępstwem
• Senat podjął prace legislacyjne nad swym projektem nowelizacji, który generalnie uwzględnia postulaty Rzecznika Praw Obywatelskich

Ustawę o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych uchwalono 7 lipca 2005 r. To świadczenie pieniężne dla ofiar niektórych przestępstw lub ich bliskich. Nie jest zadośćuczynieniem - służy pokryciu kosztów leczenia, rehabilitacji czy pogrzebu, utraconych zarobków i innych środków utrzymania.

Po sygnałach obywateli i publikacjach prasowych Adam Bodnar ocenił, że instytucja ta jest wykorzystywana stosunkowo rzadko. W 2015 r. - m. in. po wystąpieniach prof. Ireny Lipowicz, ówczesnego Rzecznika Praw Obywatelskich - ustawę znowelizowano. Podniesiono górną granicę kwoty kompensaty, wykreślono zapisy wykluczające jej przyznanie w niektórych przypadkach umorzenia postępowania i umożliwiono jej przyznanie w razie niewykrycia sprawcy przestępstwa. Pokrzywdzony został zwolniony od kosztów postępowania przed sądem cywilnym.

W ocenie RPO zmiany niestety nie zwiększyły liczby przyznawanych kompensat ani  nie podwyższyły ich łącznej wysokości. Po nowelizacji, w latach 206-2017 liczba kompensat spadła  do 28 i 26 rocznie w skali kraju.  Od 2018 r. następuje powolny wzrost, lecz wciąż jest ich mniej niż w latach 2014-2015, gdy przyznano ich po 47.

Istotnym problemem jest bardzo niska świadomość istnienia tej instytucji, co przekłada się na małą liczbę wniosków o przyznanie kompensat.

W tej sytuacji RPO 4 lutego 2020 r. zwrócił się do marszałka Senatu Tomasza Grodzkiego o rozważenie inicjatywy ustawodawczej.

Propozycje RPO dla Senatu

• Przyspieszenie postępowań dotyczących przyznania kompensaty. Ważne jest, aby była ona przyznawana możliwie szybko. Służyłoby temu wprowadzenie maksymalnego terminu rozpoznania sprawy o jej przyznanie. Zwróciłoby to uwagę sądów na konieczność priorytetowego rozpoznawania takich spraw.
• Modyfikacja systemu przyznawania zaliczki na poczet kompensaty jako zabezpieczenia roszczenia według Kodeksu postępowania cywilnego. Zaliczka obejmuje tylko tę część kompensaty, która dotyczy pokrycia niezbędnych kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu – wyłączona jest zaś utrata zarobków. Tymczasem szkoda na zdrowiu wskutek przestępstwa osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą lub utrzymujących się z pracy dorywczej może oznaczać nagłą utratę źródła dochodu.
• Wprowadzenie do ustawy odwołania do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o zabezpieczeniu. Z legislacyjnego punktu widzenia takie uregulowanie zaliczki nie budzi zastrzeżeń, ale może przyczyniać się do niewielkiej świadomości istnienia samej kompensaty. Zasadne jest zatem kompleksowe uregulowanie wszystkich aspektów kompensaty w ustawie, tym bardziej, że wzór pouczenia dla pokrzywdzonego odsyła jedynie do niej - nie wskazuje, że część uregulowań umieszczono w Kpc.

3 kwietnia Senat podjął prace nad projektem nowelizacji ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego (druk senacki nr 91).

Dziękując za zajęcie się sprawą, Rzecznik odniósł się do poszczególnych rozwiązań projektu. Generalnie odpowiadają one na postulaty RPO. Dotyczy to w szczególności:

• wprowadzenia maksymalnego terminu na rozpoznanie wniosku o przyznanie kompensaty,
• rozszerzenia zakresu możliwego do przyznania zabezpieczenia o utracone zarobki lub inne środki utrzymania,
• wprowadzenia odniesienia do możliwości uzyskania zabezpieczania bezpośrednio do ustawy o państwowej kompensacie.

RPO pozytywnie ocenia także pozostałe propozycje:

• że  pokrzywdzony winien być pouczany o prawie do uzyskania zabezpieczenia roszczenia o przyznanie kompensaty;
• oraz przepisy przejściowe, które pozwolą skorzystać z tych zmian także pokrzywdzonym, którzy złożyli już wnioski o przyznanie kompensaty, lecz postępowania jeszcze nie zakończyły.

Zastrzeżenia Rzecznika budzi jednak projektowany termin na rozpoznanie wniosku o zabezpieczenie w postaci „zaliczki” na poczet kompensaty. Zmiana pogarszałaby sytuację pokrzywdzonego przestępstwem – wydłużałaby bowiem obecny tygodniowy termin do 3 miesięcy. Należy zatem z niej zrezygnować.

II.518.15.2014