Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ofiary przemocy domowej skarżą się na długotrwałość spraw sądowych, w których wnoszą o nakazanie sprawcy opuszczenia wspólnego mieszkania 
• Według ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, postanowienie w takiej sprawie zapada po rozprawie, która powinna odbyć się w miesiąc od złożenia wniosku
• Dotrzymanie tego terminu często jest niemożliwe; Rzecznik postuluje, aby sprawy te badali sędziowie z wydziałów rodzinnych
• Przyspieszeniu spraw może też służyć to, że od 1 stycznia 2018 r. są one określone jako pilne w Regulaminie urzędowania sądów - o co wcześniej wnosił RPO

Rzecznik Praw Obywatelskich spytał Ministra Sprawiedliwości, czy zakończono analizy dotyczące powierzenia tych spraw wydziałom rodzinnym sądów powszechnych, a jeżeli tak, to jakie płyną z nich wnioski. Rzecznik pyta też  o inne działania planowane lub podjęte przez resort w celu zapewnienia efektywnej pomocy w ochronie przed sprawcą przemocy na podstawie przepisów ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

Zgodnie z jej art. 11a,  jeżeli członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie stosuje przemoc, osoba nią dotknięta może żądać, aby sąd zobowiązał go do opuszczenia mieszkania. Postanowienie zapada po przeprowadzeniu rozprawy, która powinna odbyć się w terminie  miesiąca od dnia wpływu wniosku. Staje się ono wykonalne z chwilą ogłoszenia i może być zmienione lub uchylone w razie zmiany okoliczności. Zobowiązanie do opuszczenia mieszkania na tej podstawie nie jest eksmisją i nie powoduje utraty tytułu prawnego do lokalu, a jedynie czasowe ograniczenie korzystania z niego. Sąd nie bada tytułu prawnego uczestnika do zajmowanego lokalu, ale jedynie faktyczne relacje między członkami rodziny.

Przepis, wprowadzony do polskiego prawa 1 sierpnia 2010 r., miał  zapewnić szybką - choć nie natychmiastową - ochronę ofierze przemocy w rodzinie. Jednak na przykładzie spraw rozpoznawanych w Biurze RPO widać, że w praktyce dotrzymanie miesięcznego terminu rozprawy i szybkie zakończenie postępowania jest trudne do osiągnięcia. Część spraw nie kończy się rozstrzygnięciem po  jednej rozprawie, zwłaszcza gdy strony postępowania składają wnioski dowodowe, w tym o przesłuchanie świadków. W jednej z badanych przez RPO spraw rozprawa odbyła się dopiero po 9 miesiącach od wpływu wniosku. 

W wystąpieniu do MS z 29 kwietnia 2016 r. Rzecznik stwierdził, że konieczne wydaje się zatem poszukiwanie rozwiązań, także organizacyjnych, aby możliwe było jak najszybsze wydanie orzeczenia i zapewnienie bezpieczeństwa ofierze przemocy.

W odpowiedzi Ministerstwo Sprawiedliwości napisało 5 lipca 2016 r., że miesięczny termin ma charakter instrukcyjny (czyli jego przekroczenie nie rodzi skutków prawnych). Dodano, że na przedłużanie się tych spraw wpływają: postępowania dotyczące zwolnienia od kosztów sądowych, kwestie ustanowienia pełnomocnika z urzędu czy przedłużające się postępowania dowodowe. W ocenie Ministerstwa możliwym działaniem jest przypomnienie prezesom sądów o obowiązku właściwego organizowania i wyznaczania terminów posiedzeń i rozpraw.

W kolejnym wystąpieniu z 6 lutego 2017 r. Rzecznik wskazał, że do przyspieszenia postępowań mogłoby się przyczynić powierzenie ich wydziałom rodzinnym sądów powszechnych. Z przepisów nie wynika bowiem jednoznacznie, który wydział sądu rejonowego  (rodzinny i nieletnich czy cywilny) jest tu właściwy. A sędziowie rodzinni wydają się lepiej przygotowani do orzekania, bo dysponują jednocześnie wiedzą o ewentualnych problemach dotyczących konkretnej rodziny.

W ocenie RPO innym pożądanym rozwiązaniem byłoby przyznanie tej kategorii spraw szczególnego statusu - jako pilnych - w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości  Regulamin urzędowania sądów.  Wpłynęłoby to  na sprawność całego postępowania, w tym np. kwestii tzw. „wpadkowych" (zwolnienia od kosztów sądowych, ustanowienia pełnomocnika z urzędu). Przyznanie statusu „sprawy pilnej” oznacza obowiązek kierowania jej na terminy rozpraw lub posiedzeń poza kolejnością wynikającą z kolejności wpływu spraw oraz wyznaczania rozpraw także w okresie letnim, gdy sesji jest mniej  z powodu urlopów.

Odpowiadając Rzecznikowi, 12 czerwca 2017 r. Ministerstwo Sprawiedliwości podało, że Zespół do monitorowania Regulaminu urzędowania sądów powszechnych zaaprobował rozszerzenie katalogu spraw pilnych o przedmiotowe postępowania. Dodano, że w resorcie już wcześniej dostrzeżono celowość przekazania tych spraw wydziałom rodzinnym i prowadzone są odpowiednie analizy.

Rzecznik z satysfakcją odnotował, że zgodnie z zapowiedzią od 1 stycznia 2018 r. w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych katalog spraw pilnych poszerzono o sprawy z art. 11a ustawy  o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

IV.7214.110.2018