Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ten sam Sąd Rejonowy wydał dwa rozbieżne postanowienia spadkowe po tym samym zmarłym
• W 1979 r. uznał za spadkobierczynię jego żonę, a w 2011 r.  - i żonę, i siostrę
• RPO wnosi, aby Sąd Najwyższy uchylił postanowienie z 2011 r.  jako naruszające tzw. powagę rzeczy osądzonej
• Do błędu mógł przyczynić się fakt, że w 1979 r. wnioskodawczyni zataiła istnienie siostry zmarłego

Rzecznik Praw Obywatelskich wnosi w tej sprawie kolejną skargę nadzwyczajną do SN. Wystąpił o to do niego sam Sąd Rejonowy. Toczy się bowiem przed nim oddzielne postępowanie w sprawie o zniesienie współwłasności. A z uwagi na funkcjonowanie dwóch prawomocnych postanowień o nabycie spadku sprawa ta nie może zostać rozstrzygnięta.

Wiele wcześniejszych skarg nadzwyczajnych RPO dotyczyło podobnych błędów sądów w sprawach spadkowych. 

Historia sprawy

W 1979 r. Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po zmarłym w 1973 r. nabyła na podstawie ustawy w całości jego żona (w tym gospodarstwo rolne). Postanowienie uprawomocniło się wobec niezłożenia apelacji.

W 2011 r. ten sam sąd stwierdził, że spadek po tym zmarłym na podstawie ustawy nabyli – po połowie udziałów - żona i siostra (w tym gospodarstwo rolne). Apelacji nie złożono, decyzja uprawomocniła się.  

W dacie wydania tego postanowienia obie spadkobierczynie już nie żyły; mają zaś grono swoich spadkobierców, którzy w tej sytuacji nie mogą ułożyć swoich spraw majątkowych.

Argumentacja RPO

Zaskarżone orzeczenie Sądu Rejonowego zapadło wskutek rażącego naruszenia prawa procesowego. Doszło bowiem do naruszenia powagi rzeczy osądzonej. Sąd powinien był odrzucić wniosek dotyczący stwierdzenia nabycia spadku po zmarłym, bo sprawa ta została już wcześniej prawomocnie stwierdzona przez sąd.

Występuje zatem jedna z przesłanek uzasadniających skorzystanie ze skargi nadzwyczajnej. Rażące uchybienie proceduralne doprowadziło do sytuacji prawnej, w której funkcjonują dwa sprzeczne ze sobą prawomocne postanowienia spadkowe. Świadczy to o naruszeniu zasad i praw określonych w Konstytucji, co daje kolejną podstawę do wniesienia skargi nadzwyczajnej.

Art. 2 Konstytucji statuuje zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, na którą składa się szereg wartości. Jedną z nich jest zapewnienie zaufania uczestników obrotu prawnego do stanu prawnego ukształtowanego prawomocnym rozstrzygnięciem sądowym. Osoby, które nabyły spadek, mają prawo oczekiwać, że w przypadku wniosku o ponowne rozpoznanie tej samej sprawy, sąd ustali funkcjonowanie prawomocnego jej rozstrzygnięcia i wniosek odrzuci.

Tymczasem Sąd Rejonowy rozpoznał wniosek z 2011 r., jak gdyby sprawa stwierdzenia nabycia spadku po zmarłym nigdy wcześniej nie została rozstrzygnięta. W konsekwencji doszło do naruszenia bezpieczeństwa prawnego, bezpośrednio związanego z zasadą zaufania do państwa.

Zaskarżonemu postanowieniu RPO zarzucił rażące naruszenie prawa procesowego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 669 w zw. z art. 677 § 1 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, w następstwie pominięcia dyspozycji art. 199 § 1 pkt 2 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez wydanie rozstrzygnięcia o stwierdzeniu nabycia spadku, mimo iż sprawa o tym samym przedmiocie została już wcześniej prawomocnie rozpoznana.

Niezależnie od tego, stosownie do art. 89 § 1 pkt 1 u.s.n., orzeczeniu zarzucił naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP, konstytucyjnego prawa do dziedziczenia chronionego w art. 21 ust. 1 i 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, konstytucyjnego prawa do sądu gwarantowanego przez art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, z uwagi na wydanie drugiego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie, które odmiennie rozstrzyga kwestię dziedziczenia po zmarłym. 

Oznacza to, że zainteresowani nie uzyskali wiążącego stanowiska sądu i obecnie są w stanie niepewności prawnej. Nie mogą bowiem legitymować się jednoznacznym potwierdzeniem nabycia uprawnień spadkowych, co w istocie skutkuje zagrożeniem ich praw majątkowych nabytych w wyniku dziedziczenia.

RPO podkreśla, że do naruszenia przepisów mogło przyczynić się także wprowadzenie Sądu Rejonowego w błąd przez wnioskodawczynię pierwszego postępowania spadkowego. Zataiła ona, że zmarły miał jeszcze siostrę. W efekcie decyzja z 1979 r. jest nieprawidłowa,  gdyż nie uwzględnia jej kręgu spadkobierców.

Nie zmienia to jednak faktu, że powstały obecnie stan musi zostać zlikwidowany, a to nastąpić może wyłącznie w wyniku uwzględnienia przez SN skargi nadzwyczajnej i uchylenia zaskarżonego orzeczenia. W takiej sytuacji bez znaczenia pozostaje okoliczność, które z prawomocnych orzeczeń jest prawidłowe merytorycznie. Istotne pozostaje jedynie to, że doszło do naruszenia przepisów prawa procesowego, tj. wydania dwóch prawomocnych postanowień w tym samym przedmiocie – w takiej sytuacji drugie z nich godzi w powagę rzeczy osądzonej.

Zaskarżone postanowienie sądu nie może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia.

Właściwość IKNiSP

Marcin Wiącek na koniec zwraca uwagę na wątpliwości dotyczące statusu sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN (do której skarga jest skierowana).

W świetle niedawnych orzeczeń ETPC i TSUE powołania sędziowskie do tej Izby nie odpowiadają ani wymogom prawa do rzetelnego procesu na gruncie art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ani wymogom zasady skutecznej ochrony sądowej proklamowanej przez art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE, a rozumianej w świetle wymogów art. 47 Karty Praw Podstawowych.

W obliczu konkluzji ETPC i TSUE rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych przez IKNiSP – w zakresie zastosowania prawa UE oraz EKPC – może rodzić obawy o późniejsze podawanie w wątpliwość rzetelności postępowania sądowego, a nawet mocy wiążącej orzeczeń, w postępowaniach toczących się przed tymi trybunałami europejskimi. 

Z tych przyczyn RPO wnosi, aby SN rozważył konsekwencje orzekania w sprawach skarg nadzwyczajnych przez sędziów zasiadających w IKNiSP.

IV.511.549.2021