Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W ciągu dwóch lat ten sam sąd wydał dwa analogiczne orzeczenia spadkowe po tym samym spadkodawcy
• Spadkobiercy nie mogą legitymować się jednoznacznym potwierdzeniem uprawnień z tytułu dziedziczenia
• To zaś uniemożliwia swobodne dysponowanie majątkiem 
• Jedynym wyjściem jest uchylenie drugiego z wydanych orzeczeń przez Sąd Najwyższy
• AKTUALIZACJA: 19 stycznia 2022 r. SN uchylił zaskarżone postanowienie sądu

Rzecznik Praw Obywatelskich złożył skargę nadzwyczajną do SN.

W 2005 r. Sąd Rejonowy z wniosku Gminy Miejskiej orzekł, że spadek po zmarłym nabyli na podstawie ustawy: żona (w jednej czwartej części) oraz czworo ich dzieci (po 3/16 części każde). Postanowienie to uprawomocniło się na poziomie I instancji, gdyż żaden z uczestników nie złożył apelacji.

W 2007 r. ten sam sąd, na wniosek jednej z córek, wydał identyczne postanowienie. Także to postanowienie uprawomocniło się wobec niezłożenia apelacji.

Rzecznik zaskarżył drugie z wydanych orzeczeń, jako zapadłe wskutek rażącego naruszenia prawa procesowego. Sprawa spadku została bowiem rozstrzygnięta w 2005 r.  Doszło zatem do rażącego naruszenia prawa procesowego i w efekcie tzw.  naruszenia powagi rzeczy osądzonej. Prawo przewiduje bowiem zakaz prowadzenia kolejnego postępowania w tej samej sprawie.

Doprowadziło to do sytuacji, w której funkcjonują dwa prawomocne postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie. Taki stan prawny winien być kwalifikowany jako naruszenie zasad i praw określonych w Konstytucji.

Doszło do naruszenia konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji. Spadkobiercy mają prawo oczekiwać, że w przypadku skierowania wniosku o ponowne rozpoznanie tej samej sprawy, sąd będzie respektował uprzednie uprawomocnienie się rozstrzygnięcia stwierdzającego nabycie spadku.

Sąd musi dochować należytej czujności procesowej, by uniknąć prowadzenia postępowania dotyczącego stwierdzenia nabycia spadku po danej osobie bez odniesienia się do wcześniejszego rozpoznania tożsamej sprawy.

Rzecznik dostrzega również naruszenie prawa do sądu, które gwarantuje art. 45 ust. 1 Konstytucji.  W sytuacji wydania dwóch prawomocnych postanowień spadkowych nie sposób uznać, aby uczestnicy postępowania sądowego uzyskali wiążące rozstrzygnięcie, a co za tym idzie, aby ich prawo do sądu zostało należycie zrealizowane.

Ponadto doszło do naruszenia konstytucyjnego prawa dziedziczenia. Zgodnie z art. 64 ust 1 i 2 Konstytucji każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych i prawo dziedziczenia, a prawa te podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Art. 21 ust. 1 Konstytucji chroni własność oraz prawo dziedziczenia

W przypadku dwóch prawomocnych postanowień o nabyciu spadku po tej samej osobie spadkobiercy nie mogą legitymować się jednoznacznym sądowym potwierdzeniem uprawnień nabytych z tytułu dziedziczenia. Ma to daleko idące konsekwencje, m. in. w ewentualnym postępowaniu o dział spadku, jak również w postępowaniu wieczystoksięgowym czy administracyjnym. Ochrona gwarantowana w Konstytucji staje się wtedy iluzoryczna.

Zaskarżone postanowienie sądu nie może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Jedynym środkiem pozwalającym na wyeliminowanie z obrotu prawnego drugiego postanowienia spadkowego jest skarga nadzwyczajna.

Rzecznik składa ją do Izby Cywilnej SN jako właściwej w sprawach z zakresu prawa cywilnego. Zgodnie z art. 26 ustawy o SN z 8 grudnia 2017 r. rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych należy do właściwości Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, utworzonej po zmianie ustawy o SN w 2017 r. Jednak w uchwale z 23 stycznia 2020 r. połączone Izby: Cywilna, Karna oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN stwierdziły, że sprzeczność składu sądu z przepisami prawa zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze udział osoba powołana na urząd sędziego SN na wniosek KRS ukształtowanej według ustawy z grudnia  2017 r. A cały skład tej Izby powołano w sposób opisany w tej uchwale SN. W jej świetle postępowania Izby po tym dniu dotknięte byłyby wadą nieważności.

Wyrok SN z najważniejszymi motywami rozstrzygnięcia

Po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN uwzględniła skargę nadzwyczajną (sygn. akt I NSNc 156/21).  

Za rażące naruszenie prawa uznano wydanie przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, pomimo funkcjonowania już w obrocie prawnym prawomocnego postanowienia w tym samym zakresie

Oceny tego naruszenia nie zmienia okoliczność, że zostało ono wydane na skutek wprowadzenia Sądu Rejonowego w błąd przez uczestnika postępowania, który zapewnił, że postępowanie to było pierwszym w sprawie nabycia spadku. Sąd nie może bowiem poprzestać na tym, co zostanie zaoferowane przez uczestników postępowania. Musi ocenić, czy stwarza to wystarczającą podstawę do prawidłowego stwierdzenia, kto nabył spadek. Sąd nie dopełnił powyższego obowiązku.

Dla oceny zasadności skargi nadzwyczajnej nie ma znaczenia to, że treść postanowień z 5 października 2005 r. oraz 25 września 2007 r. wydanych przez Sąd Rejonowy pozostaje analogiczna i w obu przypadkach sąd prawidłowo określił krąg spadkobierców i przysługujące im udziały spadkowe. 

Sąd, naruszając powyżej wskazane przepisy, doprowadził bowiem do sytuacji, w której w obrocie prawnym istniały dwa prawomocne orzeczenia stwierdzające nabycie spadku po tym samym spadkodawcy. Jak słusznie zauważył skarżący, na skutek tego spadkobiercy nie mogą legitymować się jednoznacznym sądowym potwierdzeniem nabycia przez nich praw do spadku.

Prowadzi to  również do uznania zasadności drugiego z postawionych przez skarżącego zarzutów, a w dalszej kolejności - do urzeczywistnienia przesłanki ogólnej skargi nadzwyczajnej. Wydanie dwóch orzeczeń spadkowych godzi w konstytucyjną zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, jak również w zasady z niej wynikające, tj. zasadę zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego, a także konstytucyjne prawo dziedziczenia i prawo do sądu. 

Skarżący wniósł o odrzucenie wniosku wnioskodawczyni o stwierdzenie nabycia spadku. Prowadziłoby to jednak do braku merytorycznego rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy. Dlatego SN umorzył postępowanie.

Skarżący - przy świadomości, że stosowanie do treści art. 26 § 1 u.SN, „rozpoznawanie skarg nadzwyczajnych należy do właściwości Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych" - wniósł ten nadzwyczajny środek zaskarżenia do Izby Cywilnej Sądu Najwyższego. Wyraził przy tym opinię, że cały skład Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego został powołany w procedurze, która została uznana za wadliwą w uchwale połączonych Izb: Cywilnej, Karnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r., a postępowanie prowadzone przed Izbą Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego po  23 stycznia 2020 r. dotknięte miałoby być wadą nieważności. 

Należy jednak zauważyć, że Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 20 kwietnia 2020 r. (U 2/20) uznał, iż uchwała połączonych Izb: Cywilnej, Karnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego jest niezgodna z art. 179, art. 144 ust. 3 pkt 17, art. 183 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 8 ust. 1, art. 7 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 2 i art. 4 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej oraz art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne (art. 190 Konstytucji RP), w związku z czym nie sposób wywodzić obecnie ze wspomnianej uchwały Sądu Najwyższego jakichkolwiek konsekwencji normatywnych, w tym w zakresie wykładni przepisów ustawowych. Działanie przeciwne naruszałoby Konstytucję RP oraz wiążące Rzeczpospolitą umowy międzynarodowe, z którymi niezgodność wspomnianej uchwały stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 kwietnia 2020 r

IV.7000.261.2020