Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• TK w czerwcu 2022 r. wydał wyrok dotyczący przepisów określających obowiązek zapłaty kwot pieniężnych przez rodzica utrudniającego bądź uniemożliwiającego kontakty z dzieckiem
• Uznał te przepisy za niezgodne z Konstytucją RP, gdy są stosowane w sytuacji, kiedy do kontaktu z rodzicem nie dochodzi z woli samego dziecka
• Realizacja wyroku TK może napotykać trudności i prowadzić do wzrostu liczby spraw. Rodzi to obawę o sprawność postępowań sądowych
• - Aby zagwarantować właściwą realizację tego wyroku potrzebne są zmiany w przepisach – pisze RPO do Ministra Sprawiedliwości i prosi o podjęcie działań legislacyjnych
• AKTUALIZACJA:  W KPRM podjęto prace legislacyjne nad projektem mechanizmu umożliwiającego skuteczną reakcję na niewykonywanie albo niewłaściwe wykonywanie obowiązków ws. kontaktów z dzieckiem. Chodzi o zastąpienie zapłaty sumy pieniężnej na rzecz drugiego rodzica instytucją grzywny należnej Skarbowi Państwa - odpisał minister-członek Rady Ministrów  Michał Wójcik 

Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca uwagę Ministra Sprawiedliwości na problemy, jakie mogą napotykać sądy orzekające o sposobie realizacji kontaktów dziecka z jednym z rodziców, w sytuacji, gdy rodzice nie żyją razem.

Chodzi o wykonanie wyroku TK z 22 czerwca 2022 r. (sygn. akt SK 3/20) odnoszącego się do przepisów określających obowiązek zapłaty kwot pieniężnych przez rodzica utrudniającego bądź uniemożliwiającego kontakty z dzieckiem.

Art. 598[16] § 1 w związku z art. 598[15] § 1 Kodeksu postępowania cywilnego odnoszą się do osoby, której sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, a która nie wypełnia nadal swego obowiązku w przedmiocie wykonywania kontaktów z dzieckiem. W takiej sytuacji sąd opiekuńczy nakazuje zapłatę należnej sumy pieniężnej, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń.

Wyrok TK z 22 czerwca 2022 r.

Trybunał uznał te przepisy za niezgodne z art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji w zakresie sytuacji, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje.

TK stwierdził, że choć te przepisy odnoszą się do rodzica, to wkraczają w sferę autonomii dziecka wtedy, gdy nie chce ono kontaktować się z rodzicem. Podkreślił, że wola każdego człowieka jest elementem jego życia osobistego, podlegającego ochronie prawnej i objętego gwarancją dysponowania tym dobrem według własnego uznania w myśl art. 47 Konstytucji.

Zdaniem TK mechanizm, który umożliwia stosowanie sankcji wobec opiekuna, który nie wykonuje nałożonych na niego obowiązków dotyczących kontaktu dziecka z powodu nieuwzględnienia jego woli, należy uznać za naruszający Konstytucję.

Przepisy Konstytucji, nakazujące zapoznanie się z opinią dziecka w jego własnych sprawach oraz uszanowanie zajętego przez nie stanowiska w miarę możliwości i z uwzględnieniem stopnia jego dojrzałości, nie mogą być pozbawione bezpośredniego skutku prawnego.

Zaskarżone przepisy k.p.c. w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, godzą w konstytucyjny standard ochrony dobra dziecka. A sąd opiekuńczy, wydając postanowienia w trybie art. 598[15] § 1 i art. 598[16] § 1 k.p.c. powinien być obowiązany do samodzielnego wysłuchania dziecka przed podjęciem decyzji w sprawach dotyczących jego osoby.

Problem z realizacją wyroku TK

Wydaje się, że realizacja wyroku TK może napotykać trudności. Sam Trybunał podkreślił w uzasadnieniu, że skutkiem wyroku nie jest utrata mocy zaskarżonych przepisów, a tylko wyeliminowanie wskazanego zakresu. Tym samym sądy opiekuńcze obowiązane będą z urzędu wziąć pod uwagę, czy do niewykonania albo niewłaściwego wykonania obowiązków przez osobę, pod której pieczą znajduje się dziecko, doszło w wyniku uwzględnienia woli dziecka - wyrażonej samodzielnie, bez wpływu osoby, pod której pieczą się ono znajduje.

Oznacza to, że aktualnie ocena, czy dany sąd realizuje wyrok Trybunału Konstytucyjnego, możliwa jest wyłącznie w postępowaniu odwoławczym. Kwestia woli dziecka powinna być oceniana przez sąd w tym postępowaniu merytorycznym, w którym sąd orzeka o sposobie realizacji kontaktów. Skutkiem wyroku TK jest zatem konieczność ponownego prowadzenia przez sąd postępowania dowodowego na tę samą okoliczność. Zwiększyć się może również znacząco liczba postepowań odwoławczych w tych sprawach.

RPO zwraca uwagę, że postępowania w sprawach rodzinnych, zwłaszcza dotyczących opieki nad dziećmi i wykonywania władzy rodzicielskiej, są długotrwałe, co samo w sobie nie służy ochronie dobra dziecka.

Konieczna jest zmiana prawa

Zdaniem Rzecznika nie wystarczy nałożyć na sądy obowiązku uwzględniania wyroku TK w ramach rozpoznawania takich spraw. Aby zagwarantować właściwą realizację tego wyroku, potrzebne są zmiany w przepisach. Trzeba też rozważyć, jak uwzględnić w nich gwarancje konstytucyjne, ale i ocenić systemowo treść innych regulacji.

RPO zwraca uwagę, że z doniesień medialnych wynika, iż Komisja Ustawodawcza Senatu również dostrzega konieczność zmian legislacyjnych w tej sferze, dlatego zasadna wydaje się koordynacja działań legislacyjnych.

Marcin Wiącek prosi więc ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobrę o stanowisko co do potrzeby podjęcia działań legislacyjnych w celu wykonania wyroku TK oraz o poinformowanie o kierunku ewentualnych zmian.

Odpowiedź Michała Wójcika,  ministra-członka Rady Ministrów

W podległym mi Departamencie Praw Obywatelskich i Tożsamości Europejskiej w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów podjęto prace legislacyjne nad projektem ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, którego celem jest wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego skuteczną reakcję na niewykonywanie albo niewłaściwe wykonywanie obowiązków wynikających z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, poprzez zastąpienie instytucji zapłaty sumy pieniężnej na rzecz drugiego rodzica instytucją grzywny należnej Skarbowi Państwa.

Projektowana regulacja zakłada uwzględnienie w postępowaniu w sprawie o kontakty w pełniejszym zakresie zasady dobra dziecka poprzez minimalizowanie psychicznego obciążenia wywołanego stresem i ewentualnym konfliktem rodziców. Z drugiej strony propozycja ta uwzględnia sytuacje, w których rodzic z tytułu rzekomego utrudniania mu kontaktów z dzieckiem domaga się od drugiego z rodziców określonej sumy pieniężnej, pozornie tylko zmierzając do realizacji tych kontaktów. Tym samym projektowane przepisy przeciwdziałać mają czynieniu z obowiązku zapłaty na rzecz drugiej strony narzędzia odwetu i dodatkowych uciążliwości w ramach trwającego konfliktu rodzicielskiego.

Założeniem projektowanych regulacji jest ponadto realizacja wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 czerwca 2022 r., sygn. akt SK 3/20. Projekt przewiduje bowiem uwzględnianie przez sądy orzekające w sprawie okoliczności, czy do utrudniania lub niewykonania kontaktów dochodzi z powodu woli dziecka, wyrażonej samodzielnie bez wpływu osoby sprawującej nad nim opiekę. Zawarto w nim regulację, zgodnie z którą przepisów o grzywnie nie stosuje się, jeżeli niewykonanie lub niewłaściwe wykonanie obowiązków wynikających z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem jest następstwem zachowania się dziecka, niewywołanego przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje. Propozycja zapewnia respektowanie zdania dziecka w sprawach dotyczących jego kontaktów z rodzicem, zgodnie ze standardami ustanowionymi w art. 48 ust. 1 zd. 2 i art. 72 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Przedmiotowy projekt ustawy został przeze mnie w dniu 20 września 2022 r. zgłoszony do Wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów. Po dokonaniu ww. wpisu projekt zostanie skierowany do uzgodnień międzyresortowych, konsultacji publicznych i opiniowania, w tym przez Pana Rzecznika, zgodnie z uchwałą nr 190 Rady Ministrów z dnia 29 października 2013 r. - Regulamin pracy Rady Ministrów (M. P. z 2022 r. poz.348).

IV.071.5.2022