Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Marcin Wiącek w rozmowie z red. Pawłem Kurkiem dla portalu polskieradio24.pl opublikowanej 26 kwietnia 2024 r. mówił m.in. o swoich uwagach do projektów ustaw dotyczących Trybunału Konstytucyjnego, uczestniczeniu Polski w śledztwie dotyczącym śmierci Polaka w Strefie Gazy, prawie migracyjnym i stosowaniu pushbacków. W trakcie rozmowy mówiono też o potrzebie zmian prawnych w kwestii możliwości dokonywania aborcji, działaniach służb, a także problemach seniorów i przedsiębiorców.

Projekty ustaw dotyczących Trybunału Konstytucyjnego

– Trybunał Konstytucyjny jest pogrążony w głębokim kryzysie i nie wykonuje prawidłowo ustrojowej roli jaką powinien pełnić ten organ. (…) Nie ulega wątpliwości, że aby przywrócić prawidłowe funkcjonowanie Trybunału Konstytucyjnego, konieczne są w tym zakresie zmiany – zaznaczył Rzecznik.

RPO mówił o swoich uwagach do projektów ustaw dot. Trybunału Konstytucyjnego: ustawy o Trybunale Konstytucyjnym oraz ustawy – przepisy wprowadzające ustawę o Trybunale Konstytucyjnym:

– Obok nowej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym został zaproponowany projekt ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę o Trybunale Konstytucyjnym. Służy on rozstrzygnięciu pewnych kwestii, aby doprowadzić do uchylenia wątpliwości co do mocy prawnej orzeczeń. Od roku 2017 w Trybunale orzekają trzy osoby, które nie są uprawnione do pełnienia urzędu sędziowskiego.  Zapadło ok. 100 wyroków w sprawie zgodności z Konstytucją, orzekanych z udziałem tych osób. Te wyroki doprowadziły do ukształtowania pewnych sytuacji prawnych, a znaczna ich część była korzystna z punktu widzenia wolności i praw człowieka.

– Wejście w życie ustawy w takim kształcie, jaki jest obecnie, doprowadziłoby do pogorszenia sytuacji wielu osób, które skorzystały na licznych wyrokach TK wydanych w niewłaściwych składach.

– Moje wątpliwości wiążą się z tym, że projekt ustawy został oparty na założeniu, iż jeśli Trybunał orzekał w składzie nieprawidłowo obsadzonym to oznacza, że orzeczenia wydane w takim składzie są nieważne. Jest to bardzo dyskusyjne z punktu widzenia odpowiedniego wyważenia wartości konstytucyjnych. Mamy oczywiście wartość, do ochrony której projekty ustaw zmierzają – praworządność, zgodność z prawem, legalizm. Ale z drugiej strony mamy zasadę pewności prawa, zasadę bezpieczeństwa prawnego obywateli, a także zasadę podziału władz i niezależności władzy sądowniczej.

– Stoję na stanowisku, że lepiej wyważającym te wartości byłoby rozwiązanie mniej radykalne, zakładające możliwość wznowienia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym i ponownego rozstrzygnięcia tych spraw we właściwych składach.

– Projekt ten tworzy niebezpieczny na przyszłość precedens, polegający na tym, że Sejm, czyli aktualna większość polityczna uznaje, że istnieją okoliczności, w których można unieważnić grupę orzeczeń TK – tłumaczył Rzecznik, przestrzegł przed tworzeniem tego typu precedensu. – Jeśli powiemy teraz, iż istnieją okoliczności, które mogą uzasadniać ustawowe unieważnienie orzeczeń TK, to taki sam argument może być wykorzystany w przyszłości – wyjaśnił.

– Stoję na stanowisku, że zasada niezależności władzy sądowniczej jest to jeden z fundamentów ustroju państwa demokratycznego. Sprzeciwiam się temu, aby ustawa, czyli akt większości politycznej, mogła doprowadzić do unieważnienia orzeczeń organu władzy sądowniczej czyli sądu lub Trybunału Konstytucyjnego.

– Może się zdarzyć, że jest grupa orzeczeń, które są dotknięte pewną wadą. Rolą ustawodawcy jest stworzenie właściwych procedur, podstaw kompetencyjnych, podstaw procesowych do tego, aby tę sytuację uzdrowić. Aby ew. uchylić te orzeczenia i wydać w ich miejsce nowe. Wyjątkowe okoliczności z jakimi mamy do czynienia uprawniają nas do wprowadzenia procedury rewizji orzeczeń, zabezpieczając obywateli, którzy byli beneficjentami zmian wprowadzonych tymi wyrokami.

Marcin Wiącek, zapytany o kwestię ważności powołania prezes Trybunału Julii Przyłębskiej, przedstawił swoje stanowisko:

– Stoję na stanowisku, iż sam Trybunał Konstytucyjny, czy Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego, mógłby posiadać kompetencje do tego, aby zweryfikować lub ew. podważyć akt powołania prezes TK Julii Przyłębskiej – mówił Rzecznik.

Śmierć Polaka w Strefie Gazy

– Obowiązkiem RPO jest stanie na straży wolności i praw wszystkich obywateli Polski, również obywateli, którzy znajdują się poza granicami naszego państwa. Ta tragedia świadczy o tym, iż wojna z jaką mamy do czynienia, dotyka również polskich obywateli. Dlatego poczułem się zobowiązany, aby zapytać Ministra Spraw Zagranicznych o sytuację polskich obywateli i o to, w jakim zakresie sytuacja jest monitorowana i jakie czynności są podejmowane w celu ich ochrony.

Zapytany, czy przedstawiciele polskie organów władzy powinni uczestniczyć w dochodzeniu prowadzonym przez władze Izraela, powiedział:

– Każda sytuacja, w której polski obywatel traci życie, powinna znajdować się w obszarze zainteresowania polskich organów władzy publicznej odpowiedzialnych za ustalenie faktów. To, czy to dojdzie do skutku, jest też efektem pewnych porozumień o charakterze dyplomatycznym z zakresu polityki zagranicznej.

– Polska prokuratura i polskie organy ścigania powinny skorzystać z przysługujących im w prawie krajowym i w prawie międzynarodowym instrumentów po to, aby umożliwić przedstawicielom państwa polskiego udział w postępowaniu i ustalenie stanu faktycznego.

Prawo migracyjne, pushbacki

– Polskie prawo migracyjne, unijne prawo migracyjne i międzynarodowe prawo migracyjne nie są przygotowane do sytuacji z jaką mamy do czynienia – mówił Rzecznik o działaniach Białorusi: – To kraj, który jednoznacznie uczestniczy w agresji rosyjskiej w Ukrainie po stronie agresora, który prowadzi działania wykorzystując migrantów – ludzi poszukujących lepszego życia w Europie – w sposób instrumentalny po to, aby naruszyć integralność terytorialną Polski i całej Unii Europejskiej. Prawo nie jest do tego przygotowane.

Rzecznik podkreślił ważność ochrony godności człowieka:

– Z racji pełnionej przeze mnie funkcji muszę podkreślać przede wszystkim konieczność ochrony godności każdego człowieka znajdującego się na terytorium naszego kraju, za którego Polska ponosi odpowiedzialność – podkreślił Rzecznik.

Marcin Wiącek, zapytany o stosowanie na granicy pushbacków, przypomniał dotychczasowe działania BRPO:

– Od roku 2021 ja i moi współpracownicy apelujemy o to, aby podstawy prawne pushbacków, jeżeli one mają być, spełniały kryteria określone w orzecznictwie ETPC – podkreślał rzecznik i przypomniał podstawy prawne ich stosowania.

– Stan prawny, jaki jest obecnie, bezwzględnie wymaga zmian. O tym mówią prawnicy, o tym mówią przedstawiciele BRPO od 2021 roku. Od tamtej pory stan prawny nie zmienił się. Nie doszło do uchylenia czy zmodyfikownia rozporządzenia granicznego.

– Jeżeli pushback miałby funkcjonować to gwarancje stosowania tego środka należy wprowadzić do ustawy, powinno to być przedmiotem postępowania parlamentarnego – zaznaczył Rzecznik.

– ETPC mówi wyraźnie, że w pewnych okolicznościach pushbacki nie naruszają Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Granicą jest godność człowieka. Nie można w żadnej sytuacji doprowadzić do tego, że człowiek zostanie pozbawiony ochrony godności, będzie narażony na tortury czy nieludzkie traktowanie – podkreślił.

Przepisy regulujące możliwość wykonania aborcji

– Istnieje pewna grupa sytuacji, w których prawo powinno umożliwiać kobiecie dokonanie aborcji. W szczególności prawo powinno być skonstruowane w taki sposób, aby nie dochodziło do przypadków nieludzkiego traktowania, czy naruszenia godności kobiety – mówił Rzecznik. Wskazał na konieczność zmiany przepisów i wskazał na obecnie obowiązujące orzecznictwo.

– Konstytucja jest w tym zakresie nieprecyzyjna, mówi o ochronie życia człowieka. W pracach nad nią jednoznacznie odrzucono poprawki mówiące z jednej strony o prawie do aborcji, z drugiej – o ochronie życia od momentu poczęcia. W związku z tym określając ramy, w których funkcjonujemy należy odwołać się do orzecznictwa – wyjaśnił Rzecznik, przedstawiając orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. 

Zapytany o stosowanie pojęcia „prawo do aborcji”, odpowiedział:

– Sformułowanie prawo do aborcji funkcjonuje jako pewna figura retoryczna w przekazie publicystycznym. Natomiast w świetle siatki pojęciowej nauk prawnych, nauki o prawach człowieka nie istnieje taka kategoria jak prawo do aborcji.

– Problematyka aborcji jest w znacznej mierze zagadnieniem o charakterze światopoglądowym – dodał.

Działania służb, przepadek rzeczy

W rozmowie poruszono także temat przeszukania domu Zbigniewa Ziobry przez funkcjonariuszy służb:

- Kodeks postępowania karnego mówi o zachowaniu proporcjonalności. Służbom, które dokonują przeszukania wolno tylko tyle, ile jest konieczne dla osiągnięcia celu przeszukania – zaznaczył RPO. Dodał, że czeka na odpowiedź prokuratury w tej kwestii.

W kontekście wejścia w życie przepisów na mocy, których możliwa jest konfiskata samochodu, Marcin Wiącek powiedział: 
– Konstytucja mówi, że przepadek rzeczy może być wynikiem orzeczenia sądu. Sąd powinien mieć swobodę, żeby dostosować wymiar sankcji do okoliczności konkretnej sprawy.

– W prawie karnym szczególnie ważny jest czynnik sprawiedliwości, adekwatności kary do czynu, a ten czynnik może być zabezpieczony wyłącznie pewnym zaufaniem ustawodawcy do sądu.

– Nie może być tak, że sąd ma obowiązek wymierzenia pewnego środka zawsze w każdym przypadku, bo wówczas sąd sprowadzamy do roli pewnego automatu. Sąd nie jest automatem, sąd ma wyważyć wartości – podkreślił Rzecznik.

– Przepadek samochodu o tej samej wartości może być dla jednego sprawcy w ogóle nie dolegliwy z punktu widzenia jego stanu majątkowego, a dla drugiego może być rujnujący. To jest niesprawiedliwość. I aby taka niesprawiedliwość nie miała miejsca musi być sąd, który oceni, czy wyrok będzie sprawiedliwy – mówił rzecznik.

– Konstytucja wprost mówi, że ustawodawcy wolno wprowadzić tzw. przepadek rzeczy. 

– Powinna być gwarancja wystarczającej kompetencji sądu do oceny tego, czy poziom dolegliwości tego przepadek w danych okolicznościach nie będzie nadmierny.

Problemy przedsiębiorców, wykluczenie seniorów i bezdomność

Marcin Wiącek przedstawił przykłady spraw, z jakimi do RPO zgłaszają się przedsiębiorcy:

– Przedsiębiorcy sygnalizują, że organy administracji dysponują zbyt wielką swobodą, pewnym uznaniem, arbitralnością, w podejmowaniu decyzji – mówił M. Wiącek.

– Skargi dotyczą przede wszystkim relacji przedsiębiorców z instytucjami państwa, czyli z organami podatkowymi w szczególności. Pojawiają się zarzuty arbitralności działania.   Problemem nie rozwiązanym od wielu lat jest instrumentalne wszczynanie postępowań karnych po to, aby przerwać bieg zobowiązania podatkowego – wymieniał.

Rzecznik mówił także o problemie wykluczenia cyfrowego seniorów oraz kwestii coraz częstszego stosowania transakcji bezgotówkowych, co także wyklucza seniorów, którzy przyzwyczajeni są do płatności gotówką.

W kwestii praw osób w kryzysie bezdomności Rzecznik mówił o funkcjonowaniu w polskich miastach kart praw osób bezdomnych, o ich zaletach i wadach. Podkreślił, że karty symbolicznie pokazują, że bezdomność jest sprawą ważną dla władzy publicznej oraz organów władzy lokalnej. – Zasadne jest to, że przy okazji debat nad taką kartą dyskutuje się też nad problemem bezdomności – zaznaczył.