Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Po wejściu w życie w 2016 r. nowego Prawa o prokuraturze nastąpił systemowy spadek sprawności prokuratorskich postępowań przygotowawczych
• Od tego czasu długotrwałych śledztw jest nawet czterokrotnie więcej niż przedtem
• Znacząco wydłużył się też czas pobytu osób podejrzanych w aresztach
• Zagraża to konstytucyjnemu prawu zarówno osób podejrzanych, jak i pokrzywdzonych, do rozpatrzenia ich spraw w rozsądnym terminie

O przyczyny tej alarmującej sytuacji Rzecznik Praw Obywatelskich pyta ministra sprawiedliwości-prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobrę.

Zgodnie z art. 2 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania karnego jedynym z celów postępowania karnego jest takie jego ukształtowanie, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie. Wymóg rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie pozostaje w ścisłym związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Nie dotyczy on wyłącznie postępowania sądowego, lecz obejmuje także postępowanie przygotowawcze (śledztwo).

Szybki proces wymagany jest ze względu na gwarancje procesowe stron, w tym zwłaszcza najpierw podejrzanego, a potem oskarżonego. Przewlekłe pozostawanie w stanie podejrzenia i oskarżenia ingeruje w sferę swobód obywatelskich. Osobie niewinnie podejrzanej zależy na jak najszybszym zakończeniu postępowania i oczyszczeniu z zarzutów. Także rzeczywistemu sprawcy przestępstwa często zależy na zakończeniu postępowania. Możliwie szybki proces istotny jest też z punktu widzenia interesów pokrzywdzonego.

Przedstawiając projekt ustawy Prawo o prokuraturze (druk nr 162 Sejmu VIII kadencji), uzasadniano go tym, że prokuratura utraciła instrumenty prawne umożliwiające zachęcenie prokuratorów do wytężonej i energicznej pracy. Twierdzono, że „powrót do unii personalnej Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego doprowadzi do odzyskania przez osobę kierującą prokuraturą silnej pozycji, zarówno wobec podległych prokuratorów jak i organów zewnętrznych, co stanowi niezbędny element właściwej realizacji zadań nałożonych przez ustawodawcę na tę instytucję.”

Po pięciu latach od wejścia w życie ustawy Prawo o prokuraturze z 28 stycznia 2016 r. warto na podstawie danych samej prokuratury zweryfikować, czy w nowym kształcie organizacyjnym lepiej zapewnia ona, aby jej postępowania kończyły się w rozsądnym terminie, z zachowaniem gwarancji z art. 6 ust. 1 EKPC i art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Wydłużył się czas śledztw 

Dane te jednoznacznie wskazują, że od 2016 r. nastąpił znaczny wzrost liczby postępowań długotrwałych. Ze sprawozdania z działalności prokuratury za rok 2015 wynika, że postępowań przygotowawczych, których czas trwa:

• od 3 do 6 miesięcy, było 16 805,
• powyżej 6 miesięcy do roku – 6351,
• powyżej roku do 2 lat – 1016,
• powyżej 2 lat do 5 lat – 604,
• ponad 5 lat – 106.

Natomiast w roku 2020 postępowań przygotowawczych, których czas trwa:

• powyżej 3 miesięcy do 6 miesięcy, było 27 882,
• powyżej 6 miesięcy do roku – 15 184,
• powyżej roku do 2 lat – 5474,
• powyżej 2 lat do 5 lat – 2900,
• ponad 5 lat – 467.

- Statystyki te są wręcz dramatyczne i wskazują, że w niektórych przedziałach czasowych ponad czterokrotnie wzrosła liczba spraw, w których prowadzone są długotrwałe postępowania przygotowawcze – podkreśla Adam Bodnar.

Dłużej trwają także areszty 

Równie alarmujące są statystyki dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania w toku postępowania przygotowawczego. Ze sprawozdania za rok 2015 r. wynika, że aresztowanie trwające:

• powyżej 3 do 6 miesięcy - stosowano w 2982 przypadkach,
• powyżej 6 do 12 miesięcy - 1432 przypadkach,
• powyżej 12 miesięcy do 2 lat - w 157 przypadkach,
• powyżej 2 lat - w 11 przypadkach.

Tymczasem w 2020 r. r. tymczasowe aresztowanie trwające:

• powyżej 3 do 6 miesięcy - stosowano w 5604 przypadkach, 
• powyżej 6 do 12 miesięcy - w 2920 przypadkach,
• powyżej 12 miesięcy do 2 lat - w 697 przypadkach,
• powyżej 2 lat - w 90 przypadkach.

Dane te świadczą o narastającym po wejściu w życie w 2016 r. Prawa o prokuraturze systemowym problemie spadku sprawności prowadzonych przez prokuraturę postępowań przygotowawczych.

Sytuacja ta stanowi realne zagrożenie naruszenia praw osób podejrzanych i pokrzywdzonych w zakresie rozpatrzenia ich spraw w rozsądnym terminie. Oznacza także, że coraz większa liczba osób pozbawiona jest w sposób długotrwały wolności osobistej (art. 41 ust. 1 Konstytucji) bez przełamania prawomocnym wyrokiem sądowym zasady domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji).

Sprawność prowadzenia postępowań karnych jest jednym z niezbędnych elementów społecznego poczucia sprawiedliwości. Jak to trafnie określa anglosaska paremia „justice delayed is justice denied” - spóźnione wymierzenie sprawiedliwości sprawiedliwością wcale już nie jest.

Do podstawowych zadań organów ochrony prawa należy zaś takie prowadzenie postępowań, aby społecznemu poczuciu sprawiedliwości stało się zadość i aby były w społeczeństwie dzięki temu kształtowane były postawy zgodne z obowiązującym prawem.

Przedstawiając te uwagi min. Zbigniewowi Ziobrze, RPO Adam Bodnar prosi o wskazanie przyczyn tak radykalnego spadku efektywności działań prokuratury w ramach postępowań przygotowanych prowadzonych po wejściu w życie w 2016 r. Prawa o prokuraturze.

 II.514.2.2021