Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Możliwość odszkodowania i zadośćuczynienia od państwa za niewątpliwie niesłuszny zarzut lub oskarżenie przewiduje senacki projekt zmiany prawa
• Sejm do dziś nie zaczął prac nad uchwalonym w lutym 2021 r. projektem; nie nadano mu nawet numeru druku sejmowego
• Dotyczy on istotnego problemu społecznego – pisze RPO do Marszałek Sejmu
• Przed postawieniem jednostki w stan oskarżenia organy państwa byłyby zobowiązane zważyć, czy następstwem tego nie będzie odpowiedzialność odszkodowawcza
• AKTUALIZACJA: Skutki finansowe wykonania projektu ustawy muszą być brane pod uwagę na każdym etapie postępowania ustawodawczego; mają wpływ na prędkość i kolejność procedowania ustawy - odpowiada marszałek Elżbieta Witek.

Prace Senatu nad projektem odpowiedniej zmiany Kodeksu postępowania karnego zainicjował Rzecznik Praw Obywatelskich. Od kilku lat wskazywał  na istotną lukę prawną. 

Z czego wynika konieczność zmian

Dziś obywatel może dochodzić od państwa w trybie karnym odszkodowania czy zadośćuczynienia tylko za niesłuszne zatrzymanie, aresztowanie czy skazanie. Nie ma zaś prawa do odszkodowania i zadośćuczynienia za oczywiście niesłuszne postawienie zarzutów czy oskarżenie.

Możliwa jest wprawdzie droga cywilna, ale jest ona nieefektywna. Trzeba w niej wykazać bezprawność niesłusznego zarzutu czy oskarżenia - co nie jest łatwe. A niemożność dochodzenia takich roszczeń w postępowaniu karnym jest niezgodna ze standardami konstytucyjnymi.

"Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw” – głosi art. 77 Konstytucji. W ocenie Rzecznika przepis ten daje szeroką podstawę do dochodzenia odszkodowania za taką szkodę.

Dlatego RPO uznawał niemożność dochodzenia na gruncie Kpk roszczeń z tytułu niezasadnych zarzutów lub niesłusznego oskarżenia za niezgodną ze standardami konstytucyjnymi i zasadą demokratycznego państwa prawa (art. 2 Konstytucji).  A jednostka w relacji z władzą nie powinna ponosić na zasadzie ryzyka negatywnych konsekwencji jej niesłusznych lub niezgodnych z prawem działań.

Osoba, której przedstawiono zarzuty lub wobec której wniesiono akt oskarżenia - nawet jeśli nie została pozbawiona wolności - często ponosi dotkliwe straty. Mogą się one wiązać np. z utratą klientów lub zaufania społecznego koniecznego do pełnienia funkcji lub wykonywania zawodu.

11 stycznia 2019 r. RPO wystąpił do Ministra Sprawiedliwości o podjęcie inicjatywy legislacyjnej w tej sprawie. Nie doczekał się odpowiedzi ministra. Dlatego 10 lipca 2020 r. wystąpił o to do Senatu.

Projekt taki Senat przyjął 19 lutego 2021 r. Przewiduje on wprowadzenie nowej instytucji - odszkodowania i zadośćuczynienia za szkodę i krzywdę wynikłą z niewątpliwie niesłusznego oskarżenia lub przedstawienia zarzutów (druk senacki nr 239). Zakłada także przywrócenie 3-letniego terminu przedawniania roszczeń odszkodowawczych względem Skarbu Państwa wynikających z Kodeksu postępowania karnego. Obecnie, od kwietnia 2016 r., okres ten wynosi rok.

Pismo do Marszałek Sejmu

- Z informacji dostępnej na stronie internetowej Senatu RP wynika, że projekt został  22 marca 2021 r. skierowany do Sejmu, lecz do dziś nie nadano mu numeru druku sejmowego – wskazał Marcin Wiącek marszałek Elżbiecie Witek. Poprosił o informacje co do projektowanego terminu początku prac w Sejmie. 

Proponowane rozwiązanie, oprócz funkcji kompensacyjnej, będzie spełniać także funkcję prewencyjno-wychowawczą. Organy państwa przed postawieniem jednostki w stan oskarżenia będą zobowiązane zważyć, czy ewentualnym następstwem nie będzie konieczność odpowiedzialności odszkodowawczej. 

- Projekt zmian w Kodeksie postępowania karnego dotyczy istotnego problemu społecznego, co czyni zasadnym podjęcie przez Sejm prac nad zawartymi w nim propozycjami – podkreśla RPO. 

Odpowiedź marszałek Sejmu

Projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego przed nadaniem mu dalszego biegu został skierowany do opinii Biura Legislacyjnego, Biura Analiz Sejmowych oraz do konsultacji z Radą Dialogu Społecznego - co oznacza, że dalsze prace będą musiały brać pod uwagę wyniki pozyskanych opinii i stanowisk. 

Jednocześnie należy zauważyć, że zgodnie z deklaracją wnioskodawców zawartą w uzasadnieniu, projekt spowoduje wzrost wydatków budżetu państwa. 

Przytoczone w uzasadnieniu do projektu ustawy dane za lata 2000-2018 wskazują, że w skali roku łączna wysokość zasądzonych odszkodowań z powodu skazania wynosiła 625 562 zł, a z powodu tymczasowego aresztowania - 4 080 141 zł. Z kolei w tym samym okresie w skali roku łączna wysokość zasądzonych 
zadośćuczynień z powodu skazania wynosiła 985 192 zł, a z powodu tymczasowego aresztowania wynosiła 9 298 475 zł. 

Przytoczone wyżej skutki finansowe wykonania projektu ustawy muszą być brane pod uwagę na każdym etapie postępowania ustawodawczego i mają wpływ na prędkość i kolejność procedowania ustawy.

II.513.1.2016