Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wzrasta liczba cudzoziemców deportowanych z Polski. Są wśród nich rodziny z dziećmi, osoby w podeszłym wieku, przewlekle chore lub z niepełnosprawnościami
• Już po odesłaniu do kraju pochodzenia mają oni bardzo małe szanse na złożenie skargi na złe traktowanie przez Straż Graniczną
• Operacja deportacyjna jest formą pozbawienia wolności. Dlatego Straż Graniczna powinna publikować raporty z przebiegu deportacji
• A wszystkie państwa Unii Europejskiej mają obowiązek stworzenia skutecznego krajowego systemu monitorowania przymusowych powrotów

Nieumieszczenie Rzecznika Praw Obywatelskich – który pełni funkcje Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur - wśród podmiotów monitorujących deportacje oraz brak przepisów wykonawczych uniemożliwiają Rzecznikowi wykonywanie jego mandatu. Jest to również naruszenie prawa.

RPO apeluje do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o zmiany w prawie, które wzmocnią krajowy system monitorowania operacji deportacyjnych.

W dobie wzmożonych procesów migracyjnych od kilku lat obserwujemy napływ cudzoziemców do Polski. Rośnie także liczba osób, które przymusowo zawraca się do krajów pochodzenia (687 osób  w 2016 r., a 876 w okresie styczeń-listopad 2018 r.). Wśród nich zdarzają się rodziny z dziećmi, ludzie w podeszłym wieku lub przewlekle chorzy. Niestety, dokładne  liczby nie są znane, ponieważ Straż Graniczna nie prowadzi statystyk na ten temat.

Sama konieczność powrotu do kraju, z którego wyemigrowało się w poszukiwaniu lepszych warunków do życia, dla wielu cudzoziemców może być traumatyczna. Należy więc ułatwić im ten proces, a jakiekolwiek przejawy złego traktowania ze strony funkcjonariuszy są niedopuszczalne. Tym bardziej, że przebywając już poza Polską, osoby deportowane nie wiedzą, jak złożyć skargę i dochodzić swoich praw.

Do obszarów szczególnego ryzyka należą w tym kontekście m.in.:

• legalność wydalenia,
• traktowanie przez funkcjonariuszy doprowadzających (zwłaszcza w sytuacji stosowania środków przymusu bezpośredniego),
• zapewnienie adekwatnej opieki medycznej w czasie deportacji.

Dyrektywą unijną z 2008 r. wszystkie państwa członkowskie zobowiązane zostały do stworzenia krajowych systemów monitorowania deportacji. Regularne badanie sytuacji osób pozbawionych wolności uważane jest bowiem za jeden z najefektywniejszych środków zapobiegania torturom i innym niedozwolonym formom traktowania takich osób.]

W ustawie o cudzoziemcach wśród podmiotów uprawnionych do monitorowania deportacji wymienieni są przedstawiciele organizacji pozarządowych i międzynarodowych. Nieumieszczenie w tym katalogu RPO - pełniącego od 2008 r. funkcje Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, organu wizytującego do spraw zapobiegania torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu - a także brak konkretnych zasad uczestnictwa w deportacjach powodują niemożliwość prowadzenia monitoringu. Stanowi to naruszenie prawa.

Dlatego RPO Adam Bodnar poprosił ministra Mariusza Kamińskiego o taką nowelizację przepisów regulujących zasady uczestnictwa obserwatorów przy deportacjach, by zapewnić faktyczną możliwość prowadzenia czynności kontrolnych przez przedstawicieli RPO.

Rzecznik wezwał także MSWiA  do podjęcia działań umożliwiających przedstawicielom organizacji pozarządowych obserwację przymusowych powrotów w zgodzie z międzynarodowymi standardami. Jak bowiem wynika z przeprowadzonych konsultacji, mają oni problemy dotyczące m.in. kwestii finansowania ich udziału w operacji, czy dostępu do dokumentacji cudzoziemców. Z tego powodu monitoringiem objęta jest tylko śladowa liczba deportacji.

Straż Graniczna powinna być zobowiązana do pełnego dokumentowania udziału w przymusowych powrotach cudzoziemców reprezentujących grupy szczególnie wrażliwe i regularnego przedstawiania odpowiednich informacji statystycznych.

Adam Bodnar uznał także za bardzo niepokojące, że raporty z przebiegu deportacji nie są publicznie dostępne ani archiwizowane. Stwarza to ryzyko, że przypadki naruszeń praw deportowanych cudzoziemców nigdy nie wyjdą na jaw, a ich sprawcy nie zostaną pociągnięci do odpowiedzialności.

Odpowiedź MSWiA 

W odpowiedzi z 7 maja 20202 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji przekazał szczegółowe informacje dotyczące zasad współpracy Straży Granicznej z przedstawicielami organizacji pozarządowych w zakresie monitoringu lotów deportacyjnych.

Poinformował także o zmianie zasad gromadzenia danych statystycznych dotyczących osób przymusowo zawracanych do państw trzecich z terytorium RP.

Minister nie ustosunkował się jednak co do kwestii związanych z umożliwieniem członkom Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur udziału w operacjach powrotowych w charakterze obserwatorów.

W związku z odpowiedzią, RPO ponownie zwrócił się o niezwłoczne podjęcie działań legislacyjnych regulujących zasady uczestnictwa przedstawicieli Rzecznika w monitoringu deportacji. Jak bowiem wskazał, zgodnie z art. 20 OPCAT, organy państwowe zobligowane są do faktycznego zapewnienia możliwości realizacji mandatu przez krajowy mechanizm prewencji.

Kolejna odpowiedź MSWIA

W odpowiedzi z 17 lipca 2020 r. minister ponownie wskazał na uprawnienie przedstawicieli RPO do monitorowania operacji deportacyjnych. Jednocześnie poinformował, iż w związku z przeprowadzoną w 2019 r. misją ewaluacyjną Stałego Komitetu ds. Oceny i Wprowadzania w Życie Dorobku Schengen, dotyczącą powrotów cudzoziemców wskazano, że jednym z elementów wymagających wzmocnienia jest obszar monitoringu podczas realizacji decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu.

Odnosząc się do zgłoszonego przez Rzecznika postulatu nowelizacji przepisów prawa regulujących zasady uczestnictwa obserwatorów w prowadzonych operacjach powrotowych, Minister wskazał, że w 2020 r. planowane jest podjęcie przez Straż Graniczną działań zmierzających do zmiany dotychczasowych regulacji tak, aby wzmocnić krajowy system monitoringu przymusowych powrotów.

KMP.572.5.2018