Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Do RPO zgłaszane są przypadki dewastacji miejsc pamięci ważnych dla mniejszości ukraińskiej w Polsce, w tym upamiętnień określanych mianem nielegalnych
• Ostatnio zniszczono grób członków Ukraińskiej Powstańczej Armii, poległych w marcu 1945 r. w walce z NKWD w Monasterzu (woj. podkarpackie)
• Adam Bodnar zwrócił się do ministra kultury prof. Piotra Glińskiego o działania w celu uregulowania  ochrony prawnej grobów i pomników ważnych dla mniejszości ukraińskiej w Polsce
• Spytał też o możliwość utworzenia specjalnego zespołu - tak by zapewnić instytucjonalne wsparcie organizacji promujących tożsamość kulturową mniejszości narodowych i etnicznych

Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca uwagę na głosy mniejszości ukraińskiej, wskazujące na brak dialogu Instytutu Pamięci Narodowej i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z obywatelami Polski narodowości ukraińskiej w kwestii miejsc pamięci – grobów i pomników upamiętniających postaci i wydarzenia historyczne związane z losami tej społeczności.

Przewodniczący Związku Ukraińców w Polsce Piotr Tyma poinformował RPO o dewastacjach miejsc pamięci, w tym także upamiętnień określanych mianem nielegalnych, które z powodu braku jakiegokolwiek statusu prawnego nie są obecnie odpowiednio chronione.   

Przykładem braku należytej ochrony prawnej miejsc pamięci obywateli polskich narodowości ukraińskiej jest kolejny przypadek zniszczenia i profanacji ukraińskiego grobu w Monasterzu - ustanowionego w 1999 r.  przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Jest to mogiła członków Ukraińskiej Powstańczej Armii, poległych 2-3 marca 1945 r. w walce z oddziałami NKWD.

Pierwszy raz pomnik nagrobny zniszczono w 2015 r. Na początku stycznia 2020 r. tablica z nazwiskami poległych (bez wskazania formacji, której byli członkami i jakiejkolwiek symboliki militarnej) ponownie została rozbita. Zniszczono też tradycyjne "ruszniki", zawieszone na mogile 11 listopada 2019 r. przez polskich i ukraińskich aktywistów.

Grób ten nie został wpisany do ewidencji grobów i pomników wojennych, co w praktyce oznacza, że nie podlega ochronie państwa polskiego. Negatywną opinię w sprawie wydał Wojewoda Podkarpacki. Negatywne stanowisko co do odbudowy pomnika-grobu przedstawił Sekretarz Stanu w MKiDN 23 października 2019 r., podczas posiedzenia Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

RPO z zaniepokojeniem przyjął informację mniejszości ukraińskiej o braku prawnego uregulowania statusu upamiętnień ukraińskiej historii. Dotychczas nie zostały sporządzone wykazy miejsc pamięci i spoczynku, do czego strony polska i ukraińska zobowiązały się w dwustronnej umowie z 21 marca 1994 r. w sprawie ochrony miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych. Już choćby z tego wynika brak możliwości sprawowania przez państwo polskie skutecznej i kompleksowej opieki nad wszystkimi wzniesionymi na terenie Polski obiektami tego rodzaju.

Niezwykle istotne wydaje się zatem, aby MKiDN zaangażowało się w realizację zadań wynikających z tej umowy. Chodziłoby zwłaszcza o wszelkie możliwe kroki, które mogłyby doprowadzić do opracowania - we współpracy z przedstawicielami mniejszości ukraińskiej w Polsce - kompletnego wykazu miejsc pamięci i spoczynku, co prowadziłoby do ich skutecznej ochrony.  

Zapewnienie należytej ochrony upamiętnieniom ważnym dla mniejszości ukraińskiej w Polsce może się stać przyczynkiem do przepracowania wspólnej, polsko-ukraińskiej historii, w tym wynikających z niej traum. To zaś nie będzie możliwe bez zrozumienia wzajemnych potrzeb i zbudowania wspólnej świadomości poprzez działania edukacyjne oraz aktywizację obywateli obu narodowości, pozwalające na poznanie i wzajemne zrozumienie swoich kultur.

Za cenny w tym kontekście RPO uznaje zgłaszany od lat przez mniejszości narodowe i etniczne postulat powołania tzw. instytucji kultury mniejszości. O ile bowiem polska kultura rozwijana jest dzięki instytucjom publicznym dotowanym z budżetu, o tyle kulturą mniejszości zajmują się zwykle organizacje pozarządowe. Mają one niewspółmiernie mniejsze możliwości organizacyjne i finansowe, działają głównie dzięki grantom i dotacjom. Te z kolei pozwalają jedynie na okresowe wsparcie finansowe dla poszczególnych organizacji, co wyklucza budowanie długofalowej strategii działań na rzecz rozwoju i promowania kultury mniejszościowej.

XI.814.3.2020