Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Marcin Wiącek w wywiadzie opublikowanym w Magazynie Dziennika Gazety Prawnej (wydanie z 5 stycznia 2024 r.) mówił o prawie do przerywania ciąży, klauzuli sumienia, wyrokach Trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, finansowaniu metody in vitro oraz związkach partnerskich.

Możliwość przerwania ciąży

Rzecznik zapytany o to, czy w ostatnich latach prawa kobiet w Polsce były łamane mówił o prowadzonych przez RPO postępowaniach dotyczących śmierci kobiet w ciąży. Chodzi o tragedie, do których dochodziło w szpitalach w Świdnicy, Pszczynie, Nowym Targu i Częstochowie.

– Doszło do sytuacji niedopuszczalnych, kiedy zwlekano z przerwaniem ciąży mimo zaistnienia przesłanki zagrożenia dla życia kobiety. – mówił Rzecznik i wskazał, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2020 r. wywołał pewien efekt mrożący. Mówią o tym sami lekarze. Po tym wyroku działają niekiedy w niepewności co do tego, jak zostaną ocenione ich czyny.

– W świetle przepisów, które pozostały w ustawie o planowaniu rodziny, brakuje jasnych wytycznych, w jakich sytuacjach przerwanie ciąży ze względu na ochronę życia lub zdrowia nie będzie groziło odpowiedzialnością karną.

– Nie może być tak, że ustawa przyznaje komuś uprawnienie, a w rzeczywistości nie można go wyegzekwować, bo brakuje procedur. To jest tzw. puste prawo. Inny przykład: brak procedur w sytuacji, gdy wszyscy lekarze z danej placówki korzystają z klauzuli sumienia.

Rzecznik przypomniał wyrok TK z 2015 r., który wskazuje, że takie prawo medyków wynika wprost z konstytucji.

– W tym wyroku padają dwa ważne stwierdzenia. Z jednej strony o tym, że klauzula sumienia bezpośrednio wynika z art. 53 ust. 1 konstytucji (każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii), co oznacza, że nie ma nawet potrzeby jej potwierdzania w ustawie. Z drugiej strony jednak zaznaczono, że rolą państwa jest stworzenie systemu, który nie obciąża kobiet skutkami korzystania przez lekarzy z klauzuli sumienia. I to jest zapomniane zadanie władzy publicznej.

– Jeżeli kobieta udaje się do placówki, w której z uwagi na własne sumienie żaden lekarz nie chce przeprowadzić dozwolonego prawem zabiegu, to rolą szpitala jest skierowanie ciężarnej do miejsca, gdzie uzyska świadczenie. (…) Sumienie ma lekarz, a nie instytucja, szpital czy administracja – podkreślił RPO.

– Sytuacja wymaga stworzenia względnie precyzyjnej regulacji, najlepiej w akcie prawa powszechnie obowiązującego, która uwolni lekarzy od obaw o odpowiedzialność karną.

– Brak możliwości przerwania ciąży – w pewnych przypadkach – może być oceniony jako nieludzkie traktowanie. I do tego – co pokazała rzeczywistość – dochodziło. Nawet w wyroku TK wskazano, że są przypadki, w których od kobiety nie można oczekiwać poświęceń przekraczających zwykłą miarę. Podobne sformułowanie znalazło się też w orzeczeniu TK z 1997 r. Są sytuacje, gdy kobiecie należy pozostawić decyzję o kontynuacji ciąży. I tak jest, moim zdaniem, kiedy płód jest obarczony tzw. wadą letalną. Przypomnę, że podobne stwierdzenie znalazło się w uzasadnieniu projektu ustawy przedstawionym przez prezydenta tuż po orzeczeniu trybunału z 2020 r. Projekt ten zakładał, że stwierdzenie wady letalnej płodu powinno być przesłanką aborcji. Znalazła się tam konkluzja, że po wyroku TK doszło do stanu prawnego, który nie zabezpiecza wystarczająco kobiet przed nieludzkim traktowaniem. Stąd propozycja uwzględnienia w prawie przesłanki do aborcji z powodów najcięższych wad płodu. Dwukrotnie występowałem do Sejmu z apelem o podjęcie prac ustawodawczych. Bezskutecznie.

– Oczywiście, nie wszystko da się ująć w przepisach. Pewien poziom precyzji jest jednak konieczny, bo dopuszczalność aborcji opiera się na kolizji wartości – praw kobiety i praw dziecka poczętego. Dlatego sytuacje, w których aborcja jest dopuszczalna, powinny być możliwie precyzyjnie opisane w ustawie. Przypomnę, że w 1997 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność przesłanki aborcji z tzw. przyczyn społecznych właśnie ze względu na jej nieprecyzyjność i przez to dowolność stosowania.

– Zmianę prawa należy przeprowadzić tak, by lekarz nie miał obaw, że zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej, bo to się przekłada na potencjalne łamanie praw kobiet. Prawo powinno wykluczać sytuacje, które mogą nawet pośrednio prowadzić do przypadków nieludzkiego traktowania. O tym mówi orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

– Trybunał stoi od dawna na stanowisku, które podkreślono również w ostatnim, grudniowym wyroku (M.L. przeciwko Polsce, skarga nr 40119/21), że na gruncie europejskiej konwencji praw człowieka nie istnieje taka kategoria jak prawo do aborcji. W polskim prawie też. To jest punkt wyjścia. Natomiast jeśli prawo w pewnych okolicznościach aborcję dopuszcza, to kobieta powinna móc realnie z tego skorzystać. Brak takiej możliwości był podstawą znanej polskiej sprawy rozpatrywanej przez ETPC – pani Alicja Tysiąc miała prawo do legalnej aborcji ze względu na swój stan zdrowia, jednak nie miała jak z niego skorzystać. 

Orzeczenia TK w wadliwym składzie

W wyroku z grudnia 2023 r. pojawił się dodatkowy wątek: Trybunał Konstytucyjny wydał orzeczenie z 2020 r. w wadliwym składzie.

– Obecnie w Dzienniku Ustaw ogłaszane są wyroki TK wydane w składach nienależycie obsadzonych, z odpowiednią adnotacją, odwołującą się m.in. do orzecznictwa ETPC. Uważam, że mogłaby powstać ustawa przewidująca procedurę wznowienia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawach z udziałem tych sędziów, których dotyczą formułowane przez ETPC zarzuty. Wyjściem zgodnym z konstytucją byłoby umożliwienie któremuś z uczestników postępowania w danej sprawie złożenia wniosku o wzruszenie wyroku i wówczas trybunał musiałby ponownie się zająć sprawą – już w składzie, który nie wzbudza wątpliwości.

– Wyroków Trybunału Konstytucyjnego wydanych w nieodpowiednim składzie jest ponad 80, ale większość z nich nie budzi zastrzeżeń merytorycznych. Potwierdza to np. analiza Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Wiele z tych wyroków pozytywnie wpływa na ochronę wolności i praw człowieka. Dlatego procedura wzruszenia orzeczenia powinna się opierać na indywidualnym przeprowadzeniu sprawy ponownie przed składem, co do którego nie ma wątpliwości. Wykluczam natomiast sytuację, w której ustawa uprawniałaby generalnie do usunięcia wyroków z Dziennika Ustaw. Prowadziłoby to do chaosu prawnego.

Wyroku ETPC z grudnia 2023 r.

– Wyrok wprowadził pewną nowość – stwierdzono, że doszło do niezgodnego z prawem naruszenia wolności człowieka i ta niezgodność z prawem jest efektem wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Okoliczność tę powinny uwzględniać sądy, których obowiązkiem jest stosowanie konwencji i orzeczeń ETPC. Odnosi się to również do spraw karnych, w których jest ustalana odpowiedzialność za dokonanie czy pomocnictwo w aborcji w warunkach, o jakich była mowa w przepisie, którego niekonstytucyjność stwierdził TK w 2020 r.

– Z orzeczenia ETPC wynika, że rozszerzenie karalności aborcji zostało wprowadzone do systemu prawnego w sposób wadliwy, tj. wyrokiem TK wydanym w składzie nienależycie obsadzonym.

– Nie ulega wątpliwości, że wyrok ETPC powinien być uwzględniany przez sądy. W świetle tego wyroku jedna z przesłanek aborcji została usunięta z polskiego prawa z naruszeniem konwencji.

Ustawa o leczeniu niepłodności i finansowanie metody in vitro

– W 2018 r. Trybunał Konstytucyjny wysłał do Sejmu tzw. sygnalizację, czyli poinformował o istnieniu prawnych uchybień, które należy wyeliminować. Obecnie może dojść do sytuacji, w której partner lub mąż wycofuje zgodę na wykorzystanie zarodka. Wówczas kobieta, która chce zajść w ciążę, występuje do sądu rodzinnego, by tę zgodę uzyskać. Zdaniem TK to samo uprawnienie powinna mieć kobieta, z której komórki powstały zarodki, a która nie ma obecnie partnera.

– Ustawa z 2015 r. doprowadziła do tego, że część kobiet z matek zmieniła się w dawczynie. Co więcej, już za 12 lat wbrew ich woli zarodki mogą trafiać do innych rodzin. To jest sytuacja naruszająca godność człowieka. Powinno dojść do niezwłocznej zmiany przepisów. Trzeba wykonać postanowienie sygnalizacyjne TK z 2018 r. Sygnalizacja dotyczy sytuacji kobiet, które działały w stanie prawnym sprzed 1 listopada 2015 r. Pozyskały nasienie w banku komórek rozrodczych od anonimowego dawcy. Miały prawo oczekiwać, że zostaną matkami. Ustawa o leczeniu niepłodności pozbawiła je możliwości decydowania o losie zarodków.

– Należy jasno powiedzieć, że niepłodność jest chorobą. Skoro tak, jest to stan znajdujący swoje odniesienie w konstytucji. A dokładnie w art. 68, który mówi, że każdy obywatel ma prawo do ochrony zdrowia, a państwo ma obowiązek zapewnić każdemu równy dostęp do świadczeń zdrowotnych. Oczywiście nie wszystkie świadczenia z zakresu opieki zdrowotnej muszą być finansowane ze środków publicznych. Decyzja o finansowaniu in vitro jest elementem polityki zdrowotnej rządu. Skoro zaś już mówimy o finansowaniu procedury, to pamiętajmy o szerszym brzmieniu art. 68 konstytucji: każdy obywatel ma prawo do równego korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

Związki partnerskie

– Z grudniowego orzeczenia ETPC (Przybyszewska i inni przeciwko Polsce, skarga nr 11454/17) wynika jasno, że trzeba je wprowadzić. W świetle tego wyroku państwo powinno stworzyć koncepcję rejestrowanego związku osób tej samej płci. Konwencja nie wymaga wprowadzenia równości małżeńskiej, mówi o instytucjonalizacji związków osób tej samej płci odnoszącej się do takich obszarów, jak np. prawo podatkowe, spadkowe, dostęp do informacji o stanie zdrowia.

– Orzeczenia ETPC należy wykonywać bez nieuzasadnionej zwłoki. Ponadto pamiętajmy, że ratyfikowana umowa międzynarodowa – europejska konwencja praw człowieka – ma pierwszeństwo przed ustawą krajową. Innymi słowy: jeżeli konwencja wymaga od polskiego parlamentu stworzenia jakiejś regulacji, to powinno to nastąpić. Jest to jedno z fundamentalnych założeń członkostwa Polski w Radzie Europy.