Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nadal nie uregulowano prawnie zanieczyszczenia światłem, choć jego nadmiar w przestrzeni publicznej powoduje realne dolegliwości zdrowotne, degraduje faunę i florę oraz obraz nocnego nieba - wskazuje RPO
• Problemem są zwłaszcza niebieskie diody LED. Z uwagi na swą moc, ten rodzaj oświetlenia rozprasza się na znacznie większym obszarze i dociera także do mieszkań
• Opracowano normę określającą maksymalnie dopuszczalne parametry światła przeszkadzającego (czyli np. LED-owego) z zewnętrznych urządzeń oświetleniowych. Jej stosowanie jest jednak fakultatywne
• W efekcie poprawa bezpieczeństwa np. drogowego może odbywać się kosztem bezpieczeństwa zdrowotnego
• AKTUALIZACJA 28.02.2024: Minister Rozwoju i Technologii z przykrością informuje, że z uwagi na swój charakter, opisane kwestie nie stanowią zmian o charakterze deregulacyjnym, które Ministerstwo planuje podjąć m.in. w tym roku

Rzecznik Praw Obywatelskich występuje do ministra rozwoju i technologii Krzysztofa Hetmana w sprawie nadmiernego oświetlenia w przestrzeni publicznej. Zagadnienie to RPO podjął ponad 10 lat temu; korespondował z ministrami środowiska, transportu, budownictwa i gospodarki Morskiej.

Marcin Wiącek zdecydował wrócić do tematu, gdyż zanieczyszczenie świetlne jest coraz bardziej dostrzegane przez obywateli, środki masowego przekazu i specjalistów od ochrony środowisk oraz zdrowia. Nadmierna emisja światła w przestrzeni publicznej nie tylko wpływa degradująco na obraz nocnego nieba, faunę i florę miast i wsi, ale przede wszystkim powoduje dyskomfort ludzi i realne dolegliwości zdrowotne. Jedną z nich jest bezsenność, będąca wynikiem zaburzenia naturalnego rytmu snu. Powoduje to w dłuższej perspektywie wiele chorób, w tym nowotworowych.

W kwestii braku kompleksowej regulacji oświetlenia zewnętrznego RPO w ostatnich dwóch latach korespondował z Ministrem Klimatu i Środowiska, Ministrem Zdrowia, Głównym Inspektorem Ochrony Środowiska oraz Głównym Inspektorem Sanitarnym. Wskazywał, że przepisy rozporządzeń techniczno- budowlanych nie są niestety wystarczające. 

Z odpowiedzi wynikało, że problem zanieczyszczenia świetlnego jest zidentyfikowany, lecz z braku stosownych przepisów szczególnych nie ma obecnie możliwości jego rozwiązania. Dotychczas nie zainicjowano również prac legislacyjnych, aby ten stan zmienić.

Jak wynika z opracowań naukowych, negatywny dla środowiska i zdrowia człowieka wpływ zanieczyszczenia świetlnego został zidentyfikowany wraz z rozpowszechnieniem energooszczędnych źródeł światła sztucznego, takich jak np. elektroluminescencyjne diody LED, emitujące fale o długości porównywalnej ze środowiskowym sygnałem fazy jasnej (fazy dnia w dobowym cyklu światło-ciemność), pobudzającym organizm do aktywności. 

Problem stanowi przede wszystkim światło emitowane przez niebieskie diody LED. Oświetlenie LED-owe ma też zalety - jest energooszczędne, a jako ostrzejsze od tradycyjnych źródeł światła, może przyczyniać się do zwiększenia bezpieczeństwa na oświetlanych obszarach. Ta druga cecha sprawia jednak równocześnie, że mieszkańcy mogą odczuwać obecność sztucznego światła w stopniu nadmiernym, wpływającym negatywnie na ich dobrostan fizyczny i psychiczny. 

Z uwagi na swoją moc, oświetlenie LED-owe rozprasza się na znacznie większym obszarze niż intencjonalnie doświetlany, docierając także do mieszkań. W ten sposób poprawa bezpieczeństwa (np. drogowego), może odbywać się kosztem bezpieczeństwa zdrowotnego.

Zdaniem ekspertów są jednak proste sposoby ograniczenia szkodliwości oświetlenia LED-owego. Należą do nich:

• zastosowanie opraw oświetleniowych nieemitujących światła w górną półprzestrzeń (czyli z zachowaniem parametru ULR - Upward Light Ratio o wartości jak najbliższej zeru);
• montaż oprawy oświetleniowej pod jak najniższym kątem;
• zastosowanie opraw oświetleniowych wyposażonych w źródła światła o ciepłej barwie (czyli o jak najniższej wartości parametru CCT - Correlated Color Temperature, nie przekraczającej 3000 Kelwinów);
• zastosowanie opraw oświetleniowych wyposażonych w reduktory mocy (ściemniacze) lub czujniki ruchu.

Dziś prawo - również co do oświetlenia LED-owego - nie przewiduje kompleksowej regulacji określającej dopuszczalne natężenie oświetlenia zewnętrznego, jego rodzaju,  spozycjonowania, kąta nachylenia opraw oświetleniowych oraz barwy.

W sprawie tego oświetlenia i jego potencjalnej szkodliwości dla zdrowia RPO pisał do organów właściwych w ochronie środowiska oraz zdrowia.

W odpowiedzi z 15 marca 2023 r. Główny Inspektor Sanitarny poinformował o prowadzeniu w 2021 r. przez jednostki sanepidu działań promocyjno-edukacyjnych w placówkach nauczania. W tych ramach „zwracano m.in. uwagę na zagadnienie negatywnego oddziaływania światła sztucznego emitowanego przez ekrany smartfonów i tabletów, w tym emisji światła niebieskiego przez diody LED, na jakość i efektywność snu oraz wypoczynku". Ponieważ do właściwości sanepidu nie należy kontrola i ocena wpływu infrastruktury zewnętrznej na zdrowie obywateli, GIS nie odniósł się do potencjalnej szkodliwości oświetlenia diodami LED w przestrzeni publicznej.

Informowano ponadto, że „na potrzeby niniejszej sprawy GIS zwrócił się do Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH - Państwowego Instytutu Badawczego oraz Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi z prośbą o opinię w aspekcie potencjalnych zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi narażonych na emisję światłem opartym na technologii LED zarówno w przestrzeni publicznej, jak i w pomieszczeniach zamkniętych.  W opinii Instytutu Medycyny Pracy wskazano, że stosowanie oświetlenia w technologii LED może generować potencjalne skutki zdrowotne, ponieważ związane jest z ekspozycją na emitowane promieniowanie - diody LED mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla zdrowia, poprzez niewłaściwy skład widmowy i emisję światła o zwiększonym udziale krótkiej długości fali, czyli z zakresu niebieskiego i o wysokiej energii względnej (w porównaniu ze światłem niebieskim z zakresu widma promieniowania słonecznego), a także promieniowania UV".

W zakresie oświetlenia zewnętrznego opracowano normę określającą maksymalnie dopuszczalne parametry światła przeszkadzającego (czyli np. LED-owego) z zewnętrznych urządzeń oświetleniowych. Norma ta nie należy jednak do źródeł prawa powszechnie obowiązującego, jej stosowanie jest fakultatywne, a zatem nie chroni ona przed szkodliwością tego rodzaju oświetlenia.

24 sierpnia 2023 r. MRiT ogłosiło start Programu „Rozświetlamy Polskę". Informowano, że „program dotyczy modernizacji infrastruktury oświetlenia dróg na terenie całego kraju - wymiany istniejących opraw. Skutecznym rozwiązaniem jest wybór wysoce energooszczędnego oświetlenia LED, zsynchronizowanego z innowacyjnymi systemami zarządzania." Jak stwierdził ówczesny wiceminister Grzegorz Piechowiak, „oświetlenie typu LED charakteryzuje się długą żywotnością i niskim zużyciem energii. Zmiana opraw pomoże samorządom wygenerować oszczędności, które będzie można przeznaczyć na realizację innych projektów. Dzięki poprawie jakości oświetlenia na drogach, zwiększy się także bezpieczeństwo i komfort mieszkańców. Nie bez znaczenia są także kwestie związane z ochroną środowiska".

Mając na uwadze zaawansowanie wiedzy nt. potencjalnej szkodliwości oświetlenia LED-owego dla środowiska i zdrowia człowieka, jak i dostępność opracowań specjalistycznych na ten temat, RPO prosi Ministra o zbadanie, czy w ramach weryfikacji wniosków o dofinansowanie z Programu brano pod uwagę rodzaj opraw (lamp), moc świetlówek i konstrukcję urządzeń oświetleniowych, jakie zamierzają montować beneficjenci - bądź też, czy zobowiązywano ich  do rozwiązań zapobiegających rozpraszaniu oświetlenia LED-owego poza odcinki dróg. 

Jeżeli zaś kwestie te pominięto w procedurze rozpatrywania wniosków, RPO pyta, czy Minister przewiduje monitoring Programu pod kątem bezpieczeństwa zastosowanych przez beneficjentów rozwiązań oświetleniowych.

Marcin Wiącek zwraca się też o wskazanie, czy w planach legislacyjnych resortu jest podjęcie prac nad regulacją mającą na celu ograniczenie zjawiska zanieczyszczenia świetlnego, w tym - zabezpieczenie obywateli przed potencjalną szkodliwością oświetlenia LED-owego.

Odpowiedź Krzysztofa Hetmana, ministra rozwoju i technologii

Dziękując za przesłane pismo z 18 stycznia 2024 r. (znak: V.7203.30.2020.MŻW) i przedstawienie stanowiska Rzecznika Praw Obywatelskich, uprzejmie informuję, co następuje.

Odnosząc się do pytania czy w planach legislacyjnych Ministerstwa Rozwoju i Technologii mieści się podjęcie prac nad regulacją mającą na celu ograniczenie zjawiska zanieczyszczenia świetlnego, a w tym - zabezpieczenie obywateli przed potencjalną szkodliwością oświetlenia LED-owego, z przykrością informuję, że z uwagi na swój charakter, ww. kwestie nie stanowią zmian o charakterze deregulacyjnym, które Ministerstwo planuje podjąć m.in. w tym roku.

Jednocześnie informuję, że wspomniany przez Pana Rzecznika Program „Rozświetlamy Polskę” został uruchomiony na podstawie uchwały Rady Ministrów z 1 lipca 2021 r. w sprawie jego ustanowienia (nr 84/2021, zmieniony uchwałami Rady Ministrów: z 28 grudnia 2021 r. nr 176/2021; z 26 kwietnia 2022 r. nr 82/2022 i z 13 października 2022 r. nr 205/2022, dalej jako „uchwała”). Uchwała została wydana na podstawie art. 65 ust. 28 ustawy z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 568, z późn. zm; dalej jako „ustawa”).

Źródłem finansowania Programu był Fundusz Przeciwdziałania COVID-19 (dalej jako „FPC-19”). Obsługa Programu została powierzona Bankowi Gospodarstwa Krajowego (dalej jako „BGK”). W związku z tym Ministerstwo zwróciło się do BGK o wkład do odpowiedzi na Pańskie pismo.

Z uzyskanych od BGK informacji wynika, że pełni on rolę operatora Programu Inwestycji Strategicznych, zapewniając funkcjonowanie aplikacji do obsługi Programu (Aplikacja Polski Ład), badanie formalne dokumentów składanych przez wnioskodawców/ beneficjentów oraz dokonywanie wypłat po zatwierdzeniu ich listy przez Prezesa Rady Ministrów. BGK udziela również promes, o których mowa w art. 69a ustawy. Warto w tym miejscu wskazać, że edycja naboru wniosków o dofinansowanie uruchamiana jest przez publikację ogłoszenia o naborze, sporządzanego i publikowanego przez BGK wspólnie z Prezesem Rady Ministrów (§ 2 załącznika do uchwały).

Regulamin edycji naboru wniosków o dofinansowanie sporządza natomiast BGK na podstawie przekazanych (przez KPRM lub wyznaczone ministerstwo) założeń i przedstawia do zatwierdzenia Prezesowi Rady Ministrów. Co najistotniejsze w kontekście pisma Pana Rzecznika, BGK nie ocenia (ponad kryteria formalne) wniosków o dofinansowanie i nie podejmuje decyzji o jego przyznaniu. Są to zadania Komisji ds. wsparcia Programu oraz Prezesa Rady Ministrów. Jeśli chodzi zatem o założenia techniczno-merytoryczne 9. edycji naboru wniosków o dofinansowanie, BGK nie jest ich autorem.

9. edycja naboru wniosków o dofinansowanie, zorganizowana pod nazwą „Rozświetlamy Polskę” rozpoczęła się 28 sierpnia 2023 r. i trwała do 18 września 2023 r. do godziny 17:00. Z regulaminu 9. edycji Programu wynika, że instalowane oprawy oświetleniowe musiały gwarantować możliwość zdalnego sterowania bez dodatkowej modyfikacji oprawy i jednocześnie posiadać łącznie certyfikaty: ENEC, ENEC+, ZD4i. Biorąc pod uwagę fakt, że ani MRiT ani BGK nie uczestniczyły w ocenie wniosków o dofinansowanie, MRiT nie jest w stanie ocenić, czy wskazane przez Pana Rzecznika kryteria były brane pod uwagę.

Obecnie w resorcie dokonujemy przeglądu minionych działań. Nie zapadły jeszcze decyzje odnośnie do przyszłych planów i możliwości kontynuowania Programu. W przypadku gdyby tego rodzaju bądź podobne inicjatywy miały być kontynuowane w przyszłości, Ministerstwo podejmie niezbędne analizy i konsultacje, celem poszukiwania najlepszych możliwych rozwiązań, w tym w zakresie bezpieczeństwa. W załączeniu do niniejszego pisma znajdzie Pan regulamin 9. edycji naboru wniosków o dofinansowanie, zorganizowanej pod nazwą „Rozświetlamy Polskę”.

V.7203.30.2020