Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich podjął z urzędu działania dla rozpoznania sytuacji Romów przebywających w jednostkach penitencjarnych

• AKTUALIZACJA: Romowie osadzeni w więzieniach skarżą się na przypadki niewłaściwego traktowania ze względu na pochodzenie. Stosowanie generalizujących i niesprawiedliwych skojarzeń zarówno przez osadzonych, jak i przez funkcjonariuszy SW umacnia stereotypy i pogłębia stygmatyzację.

• Dlatego zastępca RPO Wojciech Brzozowski proponuje przeprowadzenie odpowiedniego szkolenia dla funkcjonariuszy SW przez przedstawiciela Centralnej Rady Romów

• AKTUALIZACJA2: DGSW przekaże informację o możliwości przeprowadzenia szkolenia dla funkcjonariuszy SW nt. specyfiki funkcjonowania społeczności romskiej kierownikom działów penitencjarnych wszystkich jednostek penitencjarnych celem służbowego wykorzystania i ewentualnej organizacji takich szkoleń

Romowie są mniejszością etniczną charakteryzującą się odrębnością kulturową. Stanowią społeczność, która kieruje się utrwalonymi zasadami. 

Mając to na uwadze, zastępca RPO Wojciech Brzozowski zwraca się do gen. Andrzeja Leńczuka, zastępcy Dyrektora Generalnego SW o wskazanie, czy dają się dostrzec istotne różnice funkcjonowania więźniów pochodzenia romskiego w porównaniu z ogółem populacji więziennej. 

Inną kwestią jest, czy ich funkcjonowanie w izolacji penitencjarnej wymaga podejmowania działań dostosowanych do ich potrzeb.

Jeżeli zauważalny jest obszar skupiający uwagę administracji więziennej, to RPO prosi o podzielenie się spostrzeżeniami w tym zakresie. Jeżeli zaś SW odnotowuje specyficzne potrzeby i charakterystyczne problemy członków społeczności romskiej, to ZRPO zwraca się o ich przedstawienie.

Pyta również, czy organizowane są szkolenia funkcjonariuszy co do zasad i kultury społeczności romskiej, a jeżeli nie, to czy Służba Więzienna dostrzega potrzebę ich przeprowadzenia.

Kolejne pismo do DG SW

3 listopada 2023 r. w Biurze RPO odbyło się spotkanie z przedstawicielem Centralnej Rady Romów. Jest to niezależna organizacja rzecznicza o statusie pozarządowej organizacji mniejszości narodowych. Działają w niej eksperci należący do społeczności romskiej w Polsce i w Europie. Organizacja działa na rzecz integracji, dialogu międzykulturowego, kształtowania postaw otwartości wobec mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych. Szczególny nacisk kładzie na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, zjawisku romofobii i dyskryminacji. Ten ostatni problem – w odniesieniu do osób przebywających w izolacji więziennej – był przedmiotem rozmowy.

Z uzyskanych informacji wynika, że rodziny Romów odbywających karę pozbawienia wolności zgłaszają do Stowarzyszenia przypadki niewłaściwego traktowania ich bliskich z uwagi na pochodzenie. Podnoszą, że osadzeni Romowie są gorzej traktowani zarówno przez współosadzonych (szczególnie identyfikujących się z podkulturą więzienną), jak i przez funkcjonariuszy SW. Postrzega się ich przez pryzmat stereotypu; często słyszą komentarze typu: „Cyganie kradną, tacy są”. Poprzez ciągłe zniewagi i poniżające traktowanie stają się ofiarami przemocy psychicznej.

Ta relacja jest zbieżna ze skargami, które wpływają do BRPO od osadzonych Romów. Wskazują oni, że współosadzeni usposobieni są do nich niechętnie, nie chcą budować z nimi równych relacji interpersonalnych, stosują uszczypliwości, utrudniają codzienne funkcjonowanie w izolacji więziennej.

Rzecznik odbiera również zgłoszenia o niewłaściwym traktowaniu tych osadzonych przez funkcjonariuszy SW. W jednej ze skarg osadzony pisał, że funkcjonariusz w sposób wulgarny wypowiadał się o Romach. Wskazał też, że spotyka się z komentarzami przedstawicieli administracji więziennej odnoszącymi się do stereotypowego wizerunku Roma jako osoby prowadzącej wędrowny tryb życia („wychowawca stwierdził, iż spałem pod mostem z taborem, a dziś stawiam wymagania”).

Wynika z tego, że w społeczności więziennej w dalszym ciągu funkcjonuje stereotyp Roma jako osoby gorszej, nieuczciwej, skłonnej do kradzieży. Stosowanie zarówno przez osadzonych, jak i przez funkcjonariuszy SW takich generalizujących skojarzeń umacnia ten stereotyp i pogłębia stygmatyzację.

W jeszcze większym stopniu na dyskryminację i marginalizację są narażone osoby pochodzenia romskiego z niskim poziomem wykształcenia lub bez niego. Przykładem jest sytuacja osadzonego, który nie umiejąc czytać ani pisać (potrafił się jedynie podpisać), zamiast otrzymać odpowiednie wsparcie kadry penitencjarnej, spotkał się z drwiącymi komentarzami („skoro umie się podpisać, to niech się nauczy pisać resztę”). Osadzeni bez odpowiednich umiejętności w zakresie pisania i czytania mają ograniczoną możliwość korzystania z przysługujących im kodeksowych praw, w tym prawa do składania wniosków, skarg i próśb.

Ponadto część przejawów dyskryminacji prawdopodobnie w ogóle nie jest ujawniana, wielu Romów nie zgłasza bowiem przypadków naruszenia ich praw. Wynika to z ich nieufności do instytucji państwowych, która zakorzeniona jest w historycznym doświadczeniu instytucjonalnych prześladowań. Romowie niekiedy traktują przejawy dyskryminacji jako coś, z czym muszą się samodzielnie zmierzyć, bez wsparcia osób spoza społeczności romskiej.

Dostrzegając problem, Centralna Rada Romów podejmuje działania interwencyjne. Angażuje się w pomoc w sprawach indywidualnych, ale przede wszystkim oferuje szkolenia z zakresu komunikacji międzykulturowej. Z takich szkoleń korzysta Policja. Zajęcia te cieszą się dużym zainteresowaniem. Policjanci dostrzegają, że realizacja ich zadań wymaga podstawowej choćby znajomości obyczajowości, zasad religii czy tradycji określonych grup wyznaniowych, etnicznych i narodowych. W tym celu m.in. przeznaczono dla nich poradnik „Przewodnik dla Policji – Romowie”, przygotowany w ramach projektu „Edukacja antydyskryminacyjna dla przedstawicieli grup zawodowych”, realizowanego przez Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN we współpracy z KGP.

W ocenie Agencji Praw Podstawowych UE Romowie należą do osób najbardziej narażonych na naruszenia praw człowieka w Unii. Należy zatem dążyć do eliminacji zachowań dyskryminujących społeczność romską.

Mając na względzie, że kluczowe znaczenie ma edukacja, a także biorąc pod uwagę fakt długoletniego doświadczenia Centralnej Rady Romów w prowadzeniu szkoleń z zakresu kultury romskiej oraz przeciwdziałaniu dyskryminacji, ZRPO proponuje SW podjęcie współpracy ze stowarzyszeniem. Przedstawiciel Centralnej Rady Romów zadeklarował chęć przeprowadzenia odpowiedniego szkolenia dla funkcjonariuszy SW. Ma nadzieję, że przyczyni się to do poszerzenia już posiadanej przez funkcjonariuszy wiedzy o specyfice społeczności romskiej.

– Jestem głęboko przekonany, że skorzystanie z tej możliwości nie byłoby nadmiernym obciążeniem dla funkcjonariuszy, a zarazem pozwoliłoby na pozyskanie przez nich wartościowych kompetencji zawodowych i posłużyło ochronie praw grupy szczególnie narażonej na dyskryminację i marginalizację, jaką są Romowie – pisze Wojciech Brzozowski i zwraca się do zastępcy Dyrektora Generalnego SW gen. Andrzeja Leńczuka o rozważenie tej propozycji.

Odpowiedź zastępcy dyrektora generalnego SW gen. Andrzeja Leńczuka

W nawiązaniu do pisma A sygn. IX.517.1179.2023.KK z dnia 14 listopada 2023 r. dotyczącego sytuacji osób pochodzeniach romskiego przebywających w warunkach izolacji penitencjarnej pragnę w pierwszej kolejności serdecznie podziękować za nadesłane uwagi co do sposobu funkcjonowania tej grupy osadzonych w trakcie pobytu w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej.

Zapewniam, że przedstawione przez Pana spostrzeżenia zostaną wykorzystane w procesie koordynowania i realizowania oddziaływań penitencjarnych oraz w toku bieżącego nadzoru nad indywidualizacją wykonywania kary pozbawienia wolności, w szczególności wobec wybranych grup skazanych.

Podkreślam, że kierownictwo Służby Więziennej dostrzega konieczność podejmowania aktywnych działań o charakterze readaptacyjnym, co bezpośrednio związane jest z podstawowymi zadaniami nałożonymi przez ustawodawcę na formację. Zakres działań korekcyjnych, które stanowią fundament i cel wykonywania kary pozbawienia wolności, uzależniony jest od rozpoznanych problemów w różnych sferach funkcjonowania zgodnie ze współczesną wiedzą naukową z zakresu resocjalizacji i rehabilitacji, ze szczególnym uwzględnieniem cech, które przyczyniły się do wejścia w kolizję z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa.

W mojej ocenie zaznaczenia wymaga, że podejmując służbę, każdy funkcjonariusz Służby Więziennej składa pisemne ślubowanie, w którym zobowiązuje się do rzetelnego wykonywania powierzonych mu zadań i polecenia przełożonych, przestrzegając Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i wszystkich przepisów prawa, jak również tajemnic związanych ze służbą, a także zasad etyki zawodowej, ze szczególnym uwzględnieniem poszanowania godności ludzkiej. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że podlegli funkcjonariusze przestrzegają wspomnianej roty ślubowania wobec wszystkich osób pozbawionych wolności niezależnie od ich płci, wieku, niepełnosprawności, rasy, religii, narodowości, głoszonych przekonań politycznych, pochodzenia etnicznego, wyznania i orientacji seksualnej. Wszelkie nieprawidłowości w tym zakresie ujawnione w toku bieżącego nadzoru, stanowią podstawę do wyciągnięcia daleko idących konsekwencji.

W mojej ocenie stwierdzenia o charakterze ogólnym, wedle których funkcjonariusze Służby Więziennej mieli dopuszczać się utrwalania stereotypu Roma jako osoby gorszej, nie są uprawnione. Dotychczas realizowane działania o charakterze kontrolnym i nadzorczym nie dają podstaw do formułowania tego rodzaju ocen, które mogą być krzywdzące dla podległej kadry. Niezależnie od tego zastrzeżenia pragnę podkreślić, że inicjatywa mająca na celu zwiększenia świadomości funkcjonariuszy z zakresu komunikacji międzykulturowej zasługuje na docenienie. Bezsprzecznym jest, że edukacja ma znaczenie w przeciwdziałaniu dyskryminacji, dlatego zagadnienia związane ze standardami ochrony praw człowieka i prewencji tortur są stałym elementem szkoleń Służby Więziennej.

Mając na względzie doniosłość tej kwestii, podjąłem decyzję o przekazaniu otrzymanej od Pana informacji o możliwości przeprowadzenia szkolenia dla funkcjonariuszy Służby Więziennej na temat specyfiki funkcjonowania społeczności romskiej kierownikom działów penitencjarnych wszystkich jednostek penitencjarnych celem służbowego wykorzystania i ewentualnej organizacji tego rodzaju szkoleń.

Raz jeszcze podkreślam, że Służba Więzienna ma ogromne doświadczenie w realizacji zasady indywidualizacji wykonywania kary pozbawienia wolności. Zapewnienie właściwych standardów odbywania kary nie stanowi żadnego nowego wyzwania w pracy resocjalizacyjnej. 

IX.517.1179.2023