Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych w PRL generalnie nie mogą uzyskać ci, którzy prowadzili działalność jako osoby niepełnoletnie
• Państwo powinno doceniać szczególnie wyjątkową postawę takich opozycjonistów
• Zasadne wydaje się zatem ustawowe umożliwienie przyznawania im statusu osoby represjonowanej 
• AKTUALIZACJA: Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej informuje, że nie są w nim prowadzone prace nad rozszerzeniem kręgu podmiotowego osób objętych przepisami ustawy z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych 
• Zgodnie z generalną zasadą osobami uprawnionymi są osoby, które w powszechnej opinii podlegały najcięższym represjom

Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił sprawę minister rodziny i polityki społecznej Marlenie Maląg. 

Do RPO wpłynął wniosek obywatela co do możliwości przyznania statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych - w rozumieniu ustawy z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych - osobie niepełnoletniej, która między 1 stycznia 1956 r. a 31 lipca 1990 r. prowadziła działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego zagrożoną odpowiedzialnością karną. Nie zostały na nią nałożone sankcje karne (tak jak na osobę dorosłą). Sąd objął ją zaś środkami wychowawczymi, których dolegliwość miała wpływ na jej życie. 

Sytuacja wnioskodawcy wydaje się szczególna z uwagi na fakt, że przyznano mu status działacza opozycji antykomunistycznej w rozumieniu ustawy. Nie stwierdzono jednak ustawowych przesłanek nadania mu statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych. 

Czyny wnioskodawcy, w związku z którymi nałożono na niego środki wychowawcze - zgodnie z art. 273 § 1 i 2 w związku z art. 270 § 1  Kodeksu karnego z 1969 r. - były zagrożone karą od roku do 10 lat pozbawienia wolności. Gdyby zatem dopuścił się ich po ukończeniu 17. roku życia, mógłby trafić do więzienia. Wtedy spełniałby zaś ustawową przesłankę nadania statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych.

W toku analizy sprawy zapoznano się z odpowiedzią na interpelację ws. ograniczeń wiekowych przy przyznawaniu statusu działacza opozycji antykomunistycznej autorstwa podsekretarza stanu w MRPiPS Marcina Zielenieckiego z 25 kwietnia 2018 r. Wskazał on, że Szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych nie widzi potrzeby zmian prawnych z uwagi na fakt, że osoby, których represje dotknęły przed osiągnięciem pełnoletności mogą otrzymać uprawnienia osoby represjonowanej - jeśli brały udział w wystąpieniu wolnościowym i wskutek działań komunistycznego aparatu represji doznały określonego uszczerbku na zdrowiu lub zostały relegowane ze szkoły. Były bowiem one wówczas ofiarami innych represji niż karne, których dolegliwość została przez ustawodawcę uznana za na tyle znaczną, że ich doznanie powinno skutkować przyznawaniem świadczeń od państwa.

W ocenie RPO państwo powinno doceniać szczególnie wyjątkową postawę, jaką była działalność opozycyjna osób niepełnoletnich. A środki wychowawcze nakładane za czyn objęty odpowiedzialnością karną na osoby nieletnie miały być odpowiednio dolegliwe względem sankcji karnych wobec pełnoletnich.

Dlatego zasadne wydaje się rozszerzenie ustawowych przesłanek nadawania statusu osoby represjonowanej - tak, aby objęły one również osoby znajdujące się w takiej sytuacji, jak wnioskodawca. 

Z punktu widzenia zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) osoby te charakteryzują się tą samą cechą relewantną co osoby, na które nałożono sankcje karne za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce, tj. spotkały je reperkusje ze strony państwa z uwagi na podejmowane działania. 

Odpowiedź Stanisława Szweda, sekretarza stanu w MRiPS

Przepisami ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych zostały określone przesłanki, których spełnienie uprawnia do nabycia statusu działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych.

Wejście w życie przepisów wymienionej ustawy poprzedzone zostało pracami nad senackim projektem ustawy o tym samym tytule (druk nr 2137), który został przedłożony Sejmowi RP VII Kadencji. 

W uzasadnieniu do przedmiotowego projektu ustawy wskazano, że „Celem projektu ustawy jest przyznanie szczególnego statusu działaczom opozycji i osobom represjonowanym z powodów politycznych angażujących się w latach 1956–1989 w działalność antykomunistyczną. Wprowadzane rozwiązania mają być wyrazem docenienia wyjątkowej roli tych osób w procesie odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności”. 

Kwestia poszerzenia katalogu osób represjonowanych przez komunistów była przedmiotem skierowanej do Ministra Rodziny i Polityki Społecznej interpelacji nr 31791 Posła na Sejm RP obecnej kadencji Pana Krzysztofa Tuduja, który wraz z grupą posłów podniósł kwestię regulacji zawartych w ustawie z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, które według niego miały uniemożliwiać dochodzenie swoich praw przez osoby represjonowane, które w czasie podjęcia działania antykomunistycznego nie ukończyły 17-go roku życia, w związku z czym nie mogły zostać „skazane za popełnienie przestępstwa” oraz wobec, których orzeczono postanowieniem sądu dla nieletnich zastosowanie środków poprawczych lub wychowawczych. 

W odpowiedzi na wskazaną interpelację zostały zawarte, między innymi, wyjaśnienia Szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, który przedstawił, że:

„Polski system wsparcia ofiar obu totalitaryzmów nie jest systemem zupełnym, co oznacza, że nie obejmuje ofiar wszystkich represji i różnego typu szykan z lat 1939-1989. Tytułem przykładu można podać, że świadczenia przewidziane w ustawie z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. z 2021 r. poz. 1838) przyznawane są tylko niektórym kategoriom więźniów obozów niemieckich – są to obozy zagłady, koncentracyjne oraz takie, w których osadzeni pozostawali w dyspozycji nazistowskich władz bezpieczeństwa, a warunki w nich panujące odpowiadały warunkom panującym w obozach koncentracyjnych. Zatem wielu więźniów niemieckich obozów wolą ustawodawcy nie może uzyskać wsparcia od państwa, co nie wynika z lekceważenia ich przeżyć, ale jest skutkiem skali represji jakim podlegało nasze społeczeństwo i ograniczonych możliwości budżetu państwa. Dlatego wsparcie od państwa przeznaczone jest przede wszystkim dla osób najciężej represjonowanych. 

W oparciu o podobne założenie stworzono również system wsparcia dla ofiar represji komunistycznych, którego jednym z elementów jest ustawa o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych. Z założenia nie miała ona obejmować wszystkich osób, które doznały różnych szykan ze strony władz komunistycznych, ale przyznaje pewne świadczenia ofiarom represji najbardziej dolegliwych:.

Szef Urzędu wyjaśnił również, że „Jednak szykany w postaci orzeczenia środków wychowawczych (polegające np. na nadzorze odpowiedzialnym rodziców, który przybierał formę pisania przez rodziców zdawkowych sprawozdań do sądu jak dziecko się uczy) w naszej ocenie mają inny charakter niż represje znajdujące się obecnie w ustawie o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych i wprowadzenie ich jako przesłanki nabycia statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych byłoby chyba zbyt daleko idącą zmianą (oczywiście Panowie Posłowie mogą mieć w tej kwestii odmienne zdanie i skorzystać z przysługujących posłom środków prawotwórczych). 

Dodatkowo warto nadmienić, że osoby poddane takim szykanom korzystają bardzo często już obecnie z uprawnień przewidzianych w ustawie o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, aczkolwiek czynią to z innych tytułów. Są one bowiem albo uznane za działaczy opozycji antykomunistycznej z tytułu prowadzenia przez określony czas działalności niepodległościowej (na podstawie art. 2 ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych), albo są uznane za osoby represjonowane z tytułu doznania innych represji wskazanych w art. 3 – np. zostały relegowane ze szkoły. Z powyższych względów można stwierdzić, że problem osób represjonowanych przez władze PRL za swoją antykomunistyczną działalność środkami poprawczymi, którzy nie zostali beneficjentami uprawnień przewidzianych w ustawie o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, ograniczony jest do najwyżej pojedynczych osób.”. 

Należy dodać, że do Senatu RP wpłynęła petycja w sprawie podjęcia inicjatywy ustawodawczej dotyczącej zmiany ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, w celu umożliwienia przyznania statusu osoby represjonowanej osobie niepełnoletniej, która prowadziła działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego zagrożoną odpowiedzialnością karną w okresie od 1 stycznia 1956 r. do 31 lipca 1990 r.  W dniu 8 czerwca 2022 r. przedmiotowa petycja była rozpatrywana przez Komisję Praw Człowieka, Praworządności i Petycji, która podjęła decyzję o nie podejmowaniu dalszych prac nad tą petycją.

Państwo Polskie otacza swoich Obywateli opieką poprzez katalog ustaw gwarantujących uprawnienia z tytułu podlegania represjom ze strony systemów totalitarnych III Rzeszy i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich czy też podlegania represjom z tytułu działania aparatu państwa w okresie powojennym. 

Należy podkreślić, że w przy formowaniu kręgów podmiotowych objętych uprawnieniami z tytułu podlegania określonym represjom została przyjęta generalna zasada, zgodnie z którą osobami uprawnionymi są osoby, które w powszechnej opinii podlegały najcięższym represjom. Jednocześnie uprzejmie informuję, że w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej nie są prowadzone prace nad rozszerzeniem kręgu podmiotowego osób objętych przepisami ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych. 

VII.600.32.2021