Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Zgodnie z Konstytucją strony mają prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji, a zasadą jest jawność postępowań sądowych
• To gwarancja prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. Dlatego decyzja o wyłączeniu jawności powinna należeć do rzadkości
• Niemożność zaskarżenia takiego postanowienia sądu ogranicza prawa stron i godzi w podstawowe prawa konstytucyjne
• AKTUALIZACJA: Nie ogranicza to ani procesowych uprawnień strony, ani nie narusza jej konstytucyjnych praw – replikuje resort sprawiedliwości
• Tym samym uznaje brak jest podstaw do podjęcia inicjatywy ustawodawczej zmierzającej do realizacji postulatu legislacyjnego RPO

RPO Marcin Wiącek wystąpił do ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry o rozważenie zmiany przepisów.

W działalności Rzecznika Praw Obywatelskich ujawnił się problem braku możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o wyłączeniu jawności postepowania. Prowadzi to do naruszenia konstytucyjnej zasady dwuinstancyjności postepowania – czyli prawa strony do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.

Zasada dwuinstancyjności

Zasadą jest, że prawo to przysługuje każdej ze stron, niezależnie  jaki jest to rodzaj procesu (cywilny, karny, administracyjny) i przed jakim organem się toczy (sąd, organ administracji publicznej). Konstytucja przewiduje, że od tej zasady mogą być odstępstwa, ale muszą być określone w ustawie (Art. 78 Konstytucji).

Wyjątki od zasad konstytucyjnych nie mogą prowadzić do naruszenia innych norm konstytucyjnych. Nie mogą też prowadzić do takiej sytuacji, że ogólna zasada konstytucyjna sama stałaby się wyjątkiem od zasady wprowadzanej w różnych regulacjach ustawowych. Dlatego każde odstępstwo od reguły postępowania dwuinstancyjnego powinno znajdować uzasadnienie w szczególnych okolicznościach, które usprawiedliwiałyby pozbawienie strony prawa do odwołania.

Zasada jawności postępowania

Prawo do sądu przewiduje, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (Art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Jawność rozprawy może zostać wyłączona ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny.

Jawność wprowadza kontrolę społeczną nad działalnością sądów. Jest istotną gwarancją prawidłowego wymiaru sprawiedliwości, zachowania przez sądy zarówno prawnych wymogów postępowania, zachowania niezawisłości i bezstronności, jak też społecznego poczucia sprawiedliwości.

Jawność rozpatrzenia sprawy oznacza, że konstytucyjnym standardem jest możliwość bezpośredniego śledzenia jego przebiegu przez wszystkie osoby zainteresowane a także informowania o nim w środkach społecznego przekazu.

Zasadą w postępowaniu cywilnym jest, że posiedzenia sądowe są jawne. Jednak sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności lub jeżeli mogą być ujawnione okoliczności objęte ochroną informacji niejawnych. Takie postanowienie sądu nie podlega zaskarżeniu.

Zdaniem Rzecznika decyzja o wyłączeniu jawności postępowania powinna należeć do rzadkości. Sąd nie ma bowiem pełnej wiedzy o okolicznościach sprawy, a strony mogły nie przedstawić swoich pełnych stanowisk.

Ponadto może zdarzyć się, że przedmiotem postępowania będą objęte szczególnie ważne zagadnienia, cieszące się zainteresowaniem opinii publicznej. W tym wypadku, pozostawienie postanowienia o wyłączeniu jawności postępowania poza katalogiem postanowień podlegających zaskarżeniu ogranicza prawa procesowe stron i godzi w podstawowe prawa zagwarantowane przez Konstytucję.

Z tych względów RPO występuje do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie zmiany przepisów.

Odpowiedź podsekretarz stanu MS Katarzyny Frydrych 

Kwestia tzw. posiedzenia przy drzwiach zamkniętych uregulowana jest w art. 153 - 154 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 1805 z późn. zm.), dalej: k.p.c. Ograniczenie jawności zewnętrznej posiedzenia może nastąpić z urzędu (art. 153 § 1 k.p.c.) lub na wniosek strony (art. 153 § 11 i § 2 k.p.c.). Z kolei zgodnie z art. 154 § 1 k.p.c., podczas posiedzenia odbywającego się przy drzwiach zamkniętych mogą być obecni na sali: strony, interwenienci uboczni, ich przedstawiciele ustawowi i pełnomocnicy, prokurator oraz osoby zaufania po dwie z każdej strony. Przy czym zauważyć wypada, że oprócz osób wymienionych w przepisie podczas posiedzenia odbywającego się przy drzwiach zamkniętych mogą być obecni: prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, organizacje pozarządowe (art. 62 k.p.c.), inspektor pracy (art. 632 k.p.c.), powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów (art. 634 k.p.c.).

We wspomnianym na wstępie piśmie Pan Rzecznik podnosi, że pozostawienie postanowienia o wyłączeniu jawności postępowania poza katalogiem postanowień podlegających zaskarżeniu ogranicza prawa procesowe stron i godzi w podstawowe prawa gwarantowane przez Konstytucję RP (tj. zasadę dwuinstancyjności postępowania - art. 78 Konstytucji RP, a przez to również art. 45 ust. 1 Konstytucji RP).

Rzeczywiście, zarządzenie w przedmiocie odbycia posiedzenia za zamkniętymi drzwiami następuje w formie postanowienia sądu nie podlegającego zaskarżeniu w drodze zażalenia - dopuszczalność wniesienia na nie zażalenia nie jest bowiem przewidziana ani w art. 153 k.p.c., ani w przepisach art. 394-3942 k.p.c. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że postanowienie sądu może zostać objęte kontrolą sądu odwoławczego w ramach art. 380 k.p.c. (Ł. Zamojski, Komentarz do art. 153 Kodeksu postępowania cywilnego w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. P. Rylski, 2022 r.), przy czym jednocześnie podkreśla się, że wątpliwym jest, aby rozpoznanie sprawy przy drzwiach zamkniętych mogłoby mieć jakikolwiek wpływ na treść orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Zgodzić należy się z przyczyną tej wątpliwości - to nie strony zostają ograniczone w swych uprawnieniach tylko publiczność nie ma wstępu na salę sądową. Warto także pamiętać, że tzw. posiedzenie przy drzwiach zamkniętych nie stanowi wyjątku od zasady jawności wewnętrznej i nie wpływa na możliwość dostępu stron do akt sprawy także jeśli w aktach tych znajdują się dokumenty zawierające informacje stanowiące np. tajemnicę bankową. Zarzut, że niezaskarżalność postanowienia o wyłączeniu jawności postępowania godzi w prawa procesowe stron wydaje się niezasadny zwłaszcza w kontekście wyłączenia tej jawności na wniosek samej strony, kiedy przesłanką jest np. możliwość ujawnienia okoliczności stanowiącej tajemnicę przedsiębiorstwa, czy też roztrząsanie szczegółów życia rodzinnego (art. 153 § 11 i § 2 k.p.c.).

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazuje się, że ocena konstytucyjności ustawowego wyjątku od prawa podmiotowego do zaskarżenia rozstrzygnięć wydanych w pierwszej instancji a casu ad casum wymaga udzielenia odpowiedzi na następujące pytania:

a) czy spełniony został wymóg ustawowej formy wyłączenia;

b) czy jest to konieczne i pozostaje w zamierzonej proporcji do rodzaju obciążeń dla strony postępowania;

c) czy wyłączenie to można uzasadnić w świetle przesłanek porządku publicznego bądź ochrony środowiska, zdrowia albo wolności i praw innych osób;

d) czy wyłączenie nie narusza innych norm konstytucyjnych (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 czerwca 2002 r., sygn. akt P 13/01, Legalis nr 54429).

Należy ponadto pamiętać, że konstytucyjna zasada dwuinstancyjności obejmuje w sposób bezwzględny rozstrzygnięcia prowadzące do rozstrzygnięcia przez sąd sprawy - tj. wydania orzeczenia o prawach i obowiązkach stron wynikających z istniejącego między nimi sporu. Dotyczy zatem orzeczeń rozstrzygających istotę sporu. Inny jest natomiast standard oceny dopuszczalności odstąpienia od zasady dwuinstancyjności w kwestiach wpadkowych, do których należy analizowany problem rozpoznawania sprawy przy drzwiach zamkniętych. Zasada dwuinstancyjności nie wymaga, aby w każdej kwestii wpadkowej, niemającej charakteru odrębnej sprawy w rozumieniu Konstytucji, przysługiwał środek zaskarżenia. Konieczność ustanowienia takich środków w niektórych kwestiach wpadkowych, niemających charakteru odrębnej sprawy w rozumieniu Konstytucji, może natomiast wynikać z ogólnego wymogu ukształtowania procedury sądowej zgodnie z zasadami sprawiedliwości proceduralnej (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 r., SK 19/08).

W tym kontekście nie sposób pomijać celu, jakiemu ma służyć odstąpienie od zasady jawności zewnętrznej, a mianowicie ochrony moralności, porządku publicznego, życia prywatnego stron lub innego ważnego interesu prywatnego (np. roztrząsanie szczegółów życia prywatnego osób trzecich - spoza postępowania). Bez wątpienia, publiczny charakter postępowania jest podstawową zasadą ujętą w art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 17 grudnia 2013 r., 20688/04, Legalis nr 1069154). W wyroku tym, Trybunał wskazał, że przepis powyższy „nie zabrania jednak sądom podjęcia decyzji, w świetle szczególnych okoliczności sprawy wniesione do tychże sądów, o odstąpieniu od stosowania tejże zasady: zgodnie z faktycznym brzmieniem tego przepisu prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.”.

W świetle przesłanek, ze względu na które może nastąpić wyłączenie jawności zewnętrznej, wątpliwy wydaje się interes strony w zaskarżeniu tego rodzaju postanowienia. Zastanowić się należy, jakie mogłoby być potencjalne uzasadnienie zażalenia w tym przedmiocie. A ściślej rzecz ujmując, jaką okoliczność przeciwstawną do celu, którym jest ochrona porządku publicznego czy moralności miałaby wskazać strona, aby obalić konieczność wyłączenia jawności z uwagi na te przesłanki.

Analizując powyższe pytania, stwierdzić należy, że: ustawowa forma wyłączenia zaskarżalności omawianej kategorii postanowień jest zachowana; jest ono konieczne z uwagi na cele leżące u podstaw samego wyłączenia jawności, a wyłączenie jawności nie generuje nadmiernego obciążenia dla strony postępowania; wyłączenie to można również uzasadnić w świetle chociażby przesłanki porządku publicznego, czy ochrony praw innych osób i nie narusza ono innych norm konstytucyjnych - w szczególności nie narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji RP z przyczyn omówionych powyżej.

W kontekście przedstawionej argumentacji, w ocenie Ministra Sprawiedliwości brak możliwości zaskarżenia postanowienia sądu w przedmiocie wyłączenia jawności postępowania nie ogranicza procesowych uprawnień strony, ani nie narusza jej konstytucyjnych praw, określonych w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Tym samym, brak jest podstaw do pojęcia inicjatywy ustawodawczej zmierzającej do realizacji przedstawionego przez Pana Rzecznika postulatu legislacyjnego.

VII.510.32.2022