Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W 2014 r. sąd wydał nakaz zapłaty wobec matki i syna za niepłacony czynsz za mieszkanie komunalne i inne opłaty
• Dorosły już wtedy syn kwestionował, aby mieszkał wtedy tam z matką, ale sąd odrzucił jego sprzeciw,
• Nie wyjaśniono jednak poważnych wątpliwości co do zasadności roszczenia wobec niego - ocenia Rzecznik Praw Obywatelskich 
• Ani z pozwu, ani z załączonych dokumentów nie wynika bowiem jednoznacznie, aby pozwany nadal faktycznie mieszkał wtedy wraz z matką

Dlatego RPO Marcin Wiącek składa skargę nadzwyczajną od prawomocnego nakazu zapłaty, wydanego przez Sąd Rejonowy w postępowaniu upominawczym. Wnosi, by Sąd Najwyższy uchylił nakaz zapłaty wobec syna i o przekazanie sprawy w tym zakresie sądowi do ponownego rozpoznania.

Historia sprawy

Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej wystąpiło o zasądzenie kilku tysięcy zł od dwojga pozwanych najemców lokalu – matki i syna -  za zaległy czynsz i opłaty za media.  W  2014 r. Sąd Rejonowy wydał taki nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym. 

Nakaz dla pozwanego i inne pisma sądowe wracały z adnotacjami „zwrot – nie podjęto w terminie”. Dlatego nakaz został uznany za doręczony na podstawie art. 139 § 1 k.p.c. 

Potem jednak pozwany złożył przeciw od nakazu wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia sprzeciwu. Wniósł o oddalenie powództwa, argumentując że nigdy nie otrzymał z sądu żadnego pisma, ponieważ nie mieszkał i nie mieszka pod tym adresem, gdzie matka. Z uwagi na nienajlepsze z nią relacje mieszkał u babki, gdzie był zameldowany na pobyt czasowy. W związku z tym wskazał, że  nie powinien być stroną tego postępowania.

Referendarz sądowy oddalił wniosek o przywrócenie terminu. Uzasadnił to tym, że w żaden sposób pozwany nie uprawdopodobnił, że w dacie doręczenia nakazu nie miał miejsca zamieszkania we wskazanym lokalu. Powołał się na wydruk z systemu PESEL, gdzie wskazano adres jego miejsca zamieszkania taki, jaki jest w nakazie zapłaty. Potem sąd odrzucił sam sprzeciw od nakazu zapłaty jako wniesiony po terminie.

Wierzyciel wniósł do sądu o nadanie klauzuli wykonalności nakazowi zapłaty, na co sąd przystał. 

Obywatel zwrócił się do RPO o pomoc, pisząc że mimo iż nie mieszkał w tym lokalu, sąd nałożył na niego obowiązek solidarnej z matką spłaty długu, co zostało od niego wyegzekwowane przez komornika sądowego. 

Zarzuty skargi Rzecznika

Na podstawie art. 89 § 1 pkt 1 u.SN RPO nakazowi zapłaty zarzuca: 

• naruszenie zasad oraz wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji, a to konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP, oraz chronionego w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP prawa do ochrony własności i praw majątkowych pozwanego,  z uwagi na wydanie zaskarżonego nakazu zapłaty, który w sposób nieuzasadniony nakłada na niego obowiązek solidarnej zapłaty należności czynszowych z tytułu zamieszkiwania w lokalu, mimo niewyjaśnienia poważnych wątpliwości co do zasadności skierowanego wobec niego roszczenia.

Na podstawie art. 89 § 1 pkt 2 u.SN RPO nakazowi zapłaty zarzuca także: 

• rażące naruszenie prawa procesowego, tj. art. 499 § 1 pkt 2 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym w dniu wydania nakazu zapłaty, poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy przytoczone przez powoda okoliczności budziły wątpliwości co do faktycznego zamieszkiwania przez pozwanego w lokalu w okresie objętym żądaniem pozwu, przez co – w świetle prawa materialnego – okoliczności te nie były wystarczające do wydania nakazu zapłaty w tej sprawie.

Nakaz zapłaty narusza wywodzone z art. 2 Konstytucji RP zasady: zaufania obywateli do państwa oraz bezpieczeństwa prawnego jednostki. Sytuacja prawna pozwanego ukształtowana nakazem zapłaty wydanym z rażącym naruszeniem prawa, nakładającym na niego obowiązek zapłaty dochodzonej pozwem kwoty, mimo niewyjaśnienia poważnych wątpliwości co do zasadności skierowanego wobec niego roszczenia, narusza wskazane powyżej zasady bezpieczeństwa prawnego i podważa zaufanie obywateli do państwa. Dalsze utrzymywanie w obrocie prawnym tego orzeczenia będzie zatem niezgodne z tymi zasadami. 

Uzasadnienie zarzutu rażącego naruszenia prawa procesowego – art. 499 § 1 pkt 2 k.p.c. (przesłanka szczegółowa) 

Rzecznik nie dysponuje uzasadnieniem zakazu zapłaty. Powoduje to trudności w jednoznacznym ustaleniu, jakimi przesłankami kierował się sąd. Zgodnie z art. 92 u.S.N tylko SN może zażądać sporządzenia uzasadnienia.

Stosownie do art. 6881 § 1 k.c. (w obowiązującym wówczas brzmieniu) za zapłatę czynszu i innych należnych opłat odpowiadają solidarnie z najemcą stale zamieszkujące z nim osoby pełnoletnie. Odpowiedzialność osób, o których mowa w § 1, ogranicza się do wysokości czynszu i innych opłat należnych za okres ich stałego zamieszkiwania.  Wykładnia tego przepisu nie budzi jednak wątpliwości, że określona w art. 6881 § 1 k.c. odpowiedzialność odnosi się wyłącznie do osób pełnoletnich, a przy tym stale mieszkających z najemcą. 

Tymczasem ani z pozwu, ani z załączonych dokumentów nie wynika jednoznacznie, aby pozwany, który w okresie objętym żądaniem pozwu był osobą pełnoletnią, nadal faktycznie zamieszkiwał wraz z matką.

Art. 499 § 1 pkt 2 k.p.c., w brzmieniu wtedy obowiązującym, stanowił, że nakaz zapłaty nie może być wydany, jeżeli według treści pozwu przytoczone okoliczności budzą wątpliwość.  W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że brak podstaw do wydania nakazu zapłaty może być nie tylko rezultatem oceny stanu faktycznego z punktu widzenia norm prawa materialnego, ale także wynikiem niemożności zastosowania tych norm ze względu na zachodzące wątpliwości natury faktycznej czy niejasność samych żądań. Zachodzi wówczas konieczność weryfikacji twierdzeń powoda w toku postępowania dowodowego oraz w świetle twierdzeń pozwanego.

Na gruncie art. 499 pkt 2 k.p.c. wydanie nakazu zapłaty jest niedopuszczalne, gdy twierdzenia pozwu są niepełne, tj. wtedy, gdy nie odnoszą się do istotnych okoliczności faktycznych, które stanowić mają podstawę odpowiedzialności finansowej pozwanych. Brak podstaw do wydania nakazu zapłaty zachodzi zatem w każdym wypadku, w którym nie można w sposób nie budzący wątpliwości przyjąć - na podstawie dostępnego w pozwie materiału - zasadności dochodzonego roszczenia i dopuszczalności jego dochodzenia w postępowaniu upominawczym prowadzącym do wydania nakazu zapłaty. 

Zdaniem Rzecznika wątpliwości sądu powinno było wzbudzić przede wszystkim to, że powód nie uwiarygodnił, że pozwany faktycznie zamieszkiwał w lokalu. Wątpliwości co do tego wynikały m.in. z poczynionych przez sąd ustaleń na podstawie zaświadczenia z bazy PESEL SAD, dotyczących miejsca zameldowania pozwanego na pobyt czasowy.

Okoliczności z pozwu budziły zatem wątpliwości co do faktów istotnych i koniecznych do rozstrzygnięcia o żądaniu pozwu. Nie sposób ich rozwiać w oparciu o treść pozwu, jak i załączone do niego dokumenty. 

Dlatego zgromadzone materiały procesowe nie były wystarczające do wydania nakazu zapłaty. 

Uzasadnienie zarzutów naruszenia zasad oraz wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji RP - art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP (przesłanka szczegółowa) 

Działanie sądu musi być ocenione jako naruszające gwarantowaną w art. 64 Konstytucji RP ochronę własności i praw majątkowych pozwanego. Jego majątek obciążono długiem, co do którego istniały poważne wątpliwości. 

Całokształt przytoczonych okoliczności wskazuje, że na skutek wydania zaskarżonego nakazu zapłaty – bez rozstrzygnięcia przez sąd wszystkich wątpliwości co do zasadności dochodzonego roszczenia - doszło do naruszenia art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji, co zgodnie z art. 89 § 1 pkt 1 u.SN stanowi uzasadnioną - i samodzielną – przesłankę szczegółową do wniesienia skargi nadzwyczajnej. 

Uzasadnienie zasadności uwzględnienia skargi nadzwyczajnej z uwagi na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości (art. 89 § 1 in principio u.SN – przesłanka ogólna)

Zgodnie z art. 89 § 1 u.SN uwzględnienie skargi nadzwyczajnej jest możliwe, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Jedną z zasad wywodzonych z zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP) jest zasada zaufania obywatela do państwa. 

Koniecznym wymogiem realizacji zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa jest zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa prawnego.  Opisana sytuacja pozbawiła pozwanego wywodzonego z art. 2 Konstytucji RP i gwarantowanego w nim bezpieczeństwa prawnego.

Rzecznik wnosi skargę w przeświadczeniu, że zaskarżony nakaz zapłaty stanowi przykład orzeczenia sądowego obarczonego szczególnie poważnymi wadami, co – w jego ocenie - pozwala dać prymat zasadzie sprawiedliwości społecznej w konflikcie wartości konstytucyjnych.

Wniosek o wydanie przez Sąd Najwyższy rozstrzygnięcia, o którym mowa w art. 91 § 1 u.SN

Mimo że od dnia uprawomocnienia się nakazu zapłaty upłynęło 5 lat, waga naruszonych konstytucyjnych zasad oraz praw człowieka i obywatela przemawia za jego uchyleniem w stosunku do pozwanego i zwrotem sprawy sądowi.

Przemawia za tym zwłaszcza wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym w warunkach nieustalenia okoliczności faktycznych, co doprowadziło do sytuacji sprzecznej z systemem wartości, na których oparta jest Konstytucja.

W tym przypadku rozstrzyganiu między zasadą pewności prawa i stabilnością obrotu ukształtowanego w drodze kwestionowanego nakazu zapłaty, a zasadą sprawiedliwości społecznej dającą podstawę do uchylenia wadliwego i niesprawiedliwego orzeczenia powinno się wziąć pod uwagę, że wydanie zaskarżonego nakazu zapłaty stanowiło wyraz rażącego naruszenia art. 499 § 1 pkt 2 k.p.c. Nie uwzględniało bowiem konieczności zbadania okoliczności faktycznych mających wpływ na wydane orzeczenie. 

Biorąc pod uwagę wątpliwości dotyczące miejsca zamieszkania pozwanego w okresie objętym pozwem, nie jest możliwe dokonanie jednoznacznej oceny, czy dochodzone w tym postępowaniu sądowym roszczenie było uzasadnione, czy też nie. Stwierdzenie tego w sposób jednoznaczny będzie możliwe wyłącznie po uchyleniu zaskarżonego nakazu przez Sąd Najwyższy i dopiero po uzupełnieniu przez sąd materiału dowodowego oraz ustaleniu w sposób niebudzący wątpliwości, gdzie pozwany zamieszkiwał w okresie objętym żądaniem pozwu.

Nakaz zapłaty stanowi przykład orzeczenia rażąco niesprawiedliwego, łamiącego elementarne standardy demokratycznego państwa prawnego, co przemawia za odstąpieniem w tym wypadku od zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych. Nie można bowiem bronić stabilności orzeczenia nakazującego spełnienie świadczenia bez ustalenia stanu faktycznego. Utrzymanie w obrocie prawnym zaskarżonego nakazu zapłaty pogłębi i utrwali u pozwanego poczucie krzywdy i niesprawiedliwości.  

Brak możliwości uchylenia lub zmiany zaskarżonego nakazu zapłaty w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia 

Pozwany nie dysponuje obecnie żadnym środkiem zaskarżenia umożliwiającym przywrócenie podstawowego ładu prawnego przez wyeliminowanie z obrotu nakazu zapłaty naruszającego Konstytucję RP. Nakaz zapłaty nie może zostać wzruszony w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia innych niż skarga nadzwyczajna.

Jego kontrola kasacyjna jest zaś wyłączona, bowiem skarga kasacyjna przysługuje jedynie od orzeczeń wydanych przez sąd drugiej instancji, a skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o czynsz najmu.

IV.511.316.2023