Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Młody człowiek ma zapłacić 62,5 tys. zł długu mieszkaniowego rodziców, choć powstał on w części, gdy był jeszcze małoletni oraz gdy potem się wyprowadził
• O ciążącym na nim zadłużeniu dowiedział się w 2017 r. od komornika sądowego 
• Sąd wydał taki nakaz zapłaty z pozwu miasta, choć nie sposób z niego ustalić, w jakim okresie powstały dochodzone należności
• Materiały sprawy nie były wystarczające do wydania nakazu zapłaty przez sąd wobec tego pozwanego – ocenia Rzecznik Praw Obywatelskich

Dlatego Marcin Wiącek składa skargę nadzwyczajną od prawomocnego nakazu zapłaty Sądu Rejonowego z 2013 r. wobec trzech osób w sprawie długu za lokal komunalny. Zaskarżył go w części zobowiązującej jednego z pozwanego do zapłaty solidarnie z pozostałymi. Wnosi, aby Sąd Najwyższy uchylił nakaz zapłaty w stosunku do tego pozwanego i w tej części zwrócił sprawę Sądowi Rejonowemu. 

Zarazem Rzecznik wniósł o wstrzymanie przez Sad Rejonowy wykonalności nakazu zapłaty do zakończenia postępowania ze skargi nadzwyczajnej. Gdy skarga jest wnoszona od prawomocnego orzeczenia sądu I instancji, jego wykonalność może wstrzymać tylko sąd, który wydał dane orzeczenie. A to jest konieczne dla ochrony przed niepowetowaną szkodą, jaką poniesie obywatel, jeśli zasądzona należność byłaby wyegzekwowana, zanim SN rozstrzygnie skargę nadzwyczajną - podkreśla RPO. 

Stan faktyczny sprawy 

29 maja 2013 r. gmina wystąpiła do Sądu Rejonowego z pozwem o zasądzenie solidarnie od dwojga pozwanych oraz ich syna (urodzonego w 1993 r.) 36 085,52 zł wraz z ustawowymi odsetkami  oraz o zasądzenie solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kosztów procesu. Zadłużenie lokalu wynosiło 30 501,99 zł a odsetki za zwłokę 5583,53 zł. Mimo wezwania do zapłaty należność nie została uregulowana.

27 czerwca 2013 r. sąd  wydał nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym. Pozwani wnieśli sprzeciw, który sąd odrzucił jako wniesiony po terminie. 4 września 2013 r. nakazowi zapłaty nadano klauzulę wykonalności. 

Obywatel zwrócił się do RPO o pomoc. Wskazał, że zasądzone kwoty obejmują zadłużenie m.in. za okres, w którym był osobą niepełnoletnią, okres, w którym pozostawał na utrzymaniu rodziców, jak również okres, w którym nie mieszkał już z nimi. Rodzice nie zaspokajali bowiem jego podstawowych potrzeb życiowych i wskutek rażącej niedbałości dopuścili do zadłużenia. W styczniu 2013 r. wnioskodawca wyprowadził się z domu i zaczął studia w innym mieście. Rodzice odbierali kierowaną do niego korespondencję z sądu, której mu jednak nie przekazywali. 

O ciążącym na nim zadłużeniu dowiedział się zatem od komornika sądowego w 2017 r. Wówczas wymeldował się z mieszkania. Podkreśla on, że dług jest ogromnym obciążeniem i znacznie utrudnia mu samodzielne życie. Komornik powiadomił go, że jego zaległość wynosi łącznie 62 597,69 zł. Składa się na to m.in. kwota główna 36 085,52 zł, 18 329,88 zł odsetek oraz 8162,31 zł opłaty egzekucyjnej.

Wniosek RPO

Na podstawie art. 89 § 1 pkt 1 u.SN nakazowi zapłaty RPO zarzucił: 

• naruszenie zasad oraz wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji, a to konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP, oraz chronionego w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP prawa do ochrony własności i praw majątkowych pozwanego (…) z uwagi na wydanie zaskarżonego nakazu zapłaty, który w sposób nieuzasadniony nakłada na niego obowiązek solidarnej zapłaty należności z tytułu zamieszkiwania w lokalu (…), mimo niewyjaśnienia poważnych wątpliwości co do zasadności skierowanego wobec niego roszczenia.

Na podstawie art. 89 § 1 pkt 2 u.SN nakazowi zapłaty zarzucił: 

• rażące naruszenie prawa procesowego, tj. art. 499 pkt 2 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym w dniu wydania nakazu zapłaty, poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy przytoczone przez powoda okoliczności budziły wątpliwości, gdyż nie wynikało z nich, za jaki okres powód dochodzi od pozwanych należności związanych z zamieszkiwaniem w lokalu mieszkalnym (…) , a tym samym, czy w okresie objętym żądaniem pozwu pozwany  był osobą pełnoletnią, przez co – w świetle prawa materialnego – okoliczności te nie były wystarczające do wydania nakazu zapłaty w tej sprawie.  

Uzasadnienie zarzutu rażącego naruszenia prawa procesowego – art. 499 pkt 2 k.p.c.  

Na podstawie treści pozwu oraz załączników nie sposób ustalić, w jakim okresie powstały należności dochodzone pozwem. Z braku uzasadnienia nakazu nie da się też ustalić, jaką podstawę prawną przyjął Sąd Rejonowy, uwzględniając pozew. Miasto wskazało w nim, że chodzi o  należność za bezumowne korzystanie z lokalu, jednak do pozwu nie dołączono dowodów na wypowiedzenie pozwanym umowy najmu lokalu. 

Podstawę prawną roszczenia pozwu może zatem stanowić art. 688¹ § 1 i 2 k.c. oraz art.18 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego. W brzmieniu obowiązującym w dacie wydania nakazu przepis ten stanowił, że za zapłatę czynszu i innych należnych opłat odpowiadają solidarnie z najemcą stale zamieszkujące z nim osoby pełnoletnie. Odpowiedzialność osób, o których mowa w § 1, ogranicza się do wysokości czynszu i innych opłat należnych za okres ich stałego zamieszkiwania. Przepis ten wzmacnia pozycję wynajmującego w stosunku najmu lokali, w porównaniu z zasadami ogólnymi dotyczącymi skutków zawarcia umowy najmu. Najemca i wymienione osoby stają się z mocy ustawy dłużnikami solidarnymi względem wynajmującego i ma on swobodny wybór dotyczący żądania całości lub części świadczenia od wszystkich łącznie, od niektórych lub od każdego z osobna. 

Wykładnia tego przepisu nie budzi wątpliwości, że odpowiedzialność odnosi się wyłącznie do osób pełnoletnich, stale zamieszkujących z najemcą w lokalu. Pozwany pełnoletniość uzyskał 10 czerwca 2011 r. Sąd powinien był zatem zweryfikować, czy w całym okresie objętym pozwem ten pozwany był osobą pełnoletnią. 

Przepis art. 18 ust. 1 u.o.p.l. (w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania nakazu zapłaty) stanowił, że osoby zajmujące lokal bez tytułu prawnego są obowiązane do dnia opróżnienia lokalu co miesiąc uiszczać odszkodowanie. Ustawodawca nie wprowadził do  tej ustawy ograniczenia co do zastosowania przepisu ust. 1 jedynie do osób pełnoletnich - jak to uczynił w art. 6881 § 1 k.c. Wykładnia art. 18 ust. 1  u.o.p.l., który nie odnosi się do  osób małoletnich zamieszkujących w lokalu z rodzicami, powinna jednak uwzględniać aspekt systemowy. Nie może prowadzić do obciążenia osoby małoletniej odpowiedzialnością za bezumowne korzystanie z lokalu, w którym osoba ta wraz z rodzicami zaspokajała swoje potrzeby mieszkaniowe.

W orzecznictwie sądowym dominuje obecnie stanowisko, zgodnie z którym odpowiedzialność odszkodowawcza dotyczy osób, które wcześniej dysponowały tytułem prawnym do lokalu. 

Przepis art. 499 pkt 2 k.p.c. stanowił zaś, że nakaz zapłaty nie może być wydany, jeżeli okoliczności budzą wątpliwość. Sąd powinien był ocenić, czy tak jest w tej sprawie. Na gruncie art. 499 pkt 2 k.p.c. wydanie nakazu zapłaty jest niedopuszczalne, gdy twierdzenia pozwu są niepełne, tj. gdy nie odnoszą się do istotnych okoliczności faktycznych, które stanowić mają podstawę odpowiedzialności finansowej pozwanych. 

Zdaniem RPO wątpliwości sądu powinno wzbudzić przede wszystkim to, że powód nie uwiarygodnił, iż pozwanemu można przypisać przesłanki odpowiedzialności z tytułu czynszu najmu zajmowanego lokalu mieszkalnego bądź odszkodowania za zajmowanie lokalu bez tytułu prawnego.  Okoliczności przytoczone w pozwie budziły zatem wątpliwości co do wystąpienia faktów istotnych i koniecznych do rozstrzygnięcia o żądaniu pozwu.

W ocenie Rzecznika wątpliwości co do stanu faktycznego były na tyle istotne, że nakaz zapłaty nie powinien zostać wydany, ponieważ nie pozwalał na zweryfikowanie zasadności żądania w świetle treści prawa materialnego, t.j. art. 6881 § 1 k.c. oraz art. 18 ust. 1 – 3 u.o.p.l. Oparcie przez sąd rozstrzygnięcia na normach prawa materialnego tam określonych obligowało sąd do skonfrontowania pozwu z przesłankami odpowiedzialności z tytułu zamieszkiwania w lokalu. Ponieważ jednak sąd wydał nakaz zapłaty mimo tej przeszkody, to rażąco naruszył przepis prawa procesowego, tj. art. 499 pkt 2 k.p.c. - poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy przytoczone przez powoda okoliczności budziły wątpliwości. Nie wynikało bowiem z nich, że pozwany - jako osoba pełnoletnia - odpowiadał za cały dług.

Reasumując: w ocenie Rzecznika zgromadzone w aktach sprawy materiały procesowe – w świetle prawa materialnego, które determinuje niezbędne ustalenia faktyczne – nie były wystarczające do wydania nakazu zapłaty w tej sprawie. 

Uzasadnienie zarzutów naruszenia zasad oraz wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji RP - art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP 

Nakaz zapłaty godzi ponadto w prawa majątkowe pozwanego. Działanie Sądu Rejonowego  musi być ocenione jako naruszające gwarantowaną w art. 64 Konstytucji RP ochronę własności i praw majątkowych. 

Nakaz stanowi przykład orzeczenia rażąco niesprawiedliwego, łamiącego elementarne standardy demokratycznego państwa prawnego, co przemawia za odstąpieniem w tym wypadku od zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych. Wyegzekwowanie zasądzonych należności będzie skutkowała dla pozwanego nieuzasadnioną utratą części majątku. 

Zdaniem Rzecznika całokształt okoliczności sprawy wskazuje, że wskutek nakazu zapłaty doszło do naruszenia zasad i praw konstytucyjnych. Zgodnie z art. 89 § 1 pkt 1 u.SN stanowi to uzasadnioną - i samodzielną – przesłankę szczegółową do wniesienia skargi nadzwyczajnej. 

Uzasadnienie zasadności uwzględnienia skargi nadzwyczajnej z uwagi na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości 

Jedną z zasad wywodzonych z zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) jest zasada zaufania obywatela do państwa. Zgodnie z jej rozumieniem prezentowanym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego ochronie konstytucyjnej podlegać musi zaufanie obywatela nie tylko do samej litery prawa, ale przede wszystkim do sposobu jego interpretacji, jaka jest przyjmowana w praktyce stosowania prawa przez organy państwa. Art. 2 Konstytucji RP jest adresowany również do sądów powszechnych. Dlatego musi być rozumiany tak, że w demokratycznym państwie prawnym sądy są zobowiązane urzeczywistniać zasady sprawiedliwości społecznej. Ich orzeczenia powinny zaś być słuszne, czyli zgodne z podstawowymi zasadami etycznego postępowania i z wartościami powszechnie uznawanymi. A koniecznym wymogiem realizacji zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa jest zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa prawnego. 

Sytuacja prawna pozwanego ukształtowana nakazem zapłaty narusza zaś zasady bezpieczeństwa prawnego i podważa zaufanie obywateli do państwa i prawa. Pozbawiła go wywodzonego z art. 2 Konstytucji RP bezpieczeństwa prawnego. Tym samym znacznego uszczerbku doznała zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego prawa. Dalsze utrzymywanie w mocy tego niesprawiedliwego orzeczenia będzie zatem niezgodne z tą zasadą. 

Skarga dotyczy nakazu wydanego w postępowaniu upominawczym w warunkach nieustalenia okoliczności faktycznych. Stanowiło to wyraz rażącego naruszenia art. 499 pkt 2 k.p.c. Nie uwzględniało bowiem konieczności zbadania okoliczności faktycznych mających wpływ na orzeczenie. W obrocie prawnym nie może pozostawać orzeczenie wydane w takich okolicznościach. 

Wniosek o wydanie przez Sąd Najwyższy rozstrzygnięcia, o którym mowa w art. 91 § 1 u.SN. 

Mimo że od dnia uprawomocnienia się zaskarżonego nakazu zapłaty upłynęło 5 lat, waga naruszonych  konstytucyjnych zasad oraz praw człowieka i obywatela przemawia za jego uchyleniem i przekazania sprawy do ponownego rozpatrzenia.

Przemawia za tym zwłaszcza wydanie nakazu zapłaty w warunkach nieustalenia okoliczności faktycznych, co doprowadziło do sytuacji sprzecznej z systemem wartości, na których oparta jest Konstytucja RP. 

Zaskarżony nakaz stanowi przykład orzeczenia rażąco niesprawiedliwego, łamiącego elementarne standardy demokratycznego państwa prawnego, co przemawia za odstąpieniem w tym wypadku od zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych. Nie można bowiem bronić stabilności orzeczenia nakazującego spełnienie świadczenia bez ustalenia stanu faktycznego. 

Uwagi końcowe

Rzecznik pragnie zwrócić uwagę na wątpliwości dotyczące statusu sędziów wchodzących w skład Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN. W świetle niedawnych orzeczeń obu trybunałów europejskich: ETPC i TSUE – powołania sędziowskie do tej Izby nie odpowiadają ani wymogom prawa do rzetelnego procesu na gruncie art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ani wymogom zasady skutecznej ochrony sądowej proklamowanej przez art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE, a rozumianej w świetle wymogów art. 47 Karty Praw Podstawowych. 

W wyroku z 8 listopada 2021 r. w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce (skargi nr 49868/19 i 57511/19), Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że przy powołaniu sędziów do IKNiSP doszło do oczywistego naruszenia prawa krajowego, z powodu, po pierwsze – powołania na podstawie rekomendacji KRS, niedającej wystarczających gwarancji niezależności od władzy ustawodawczej i wykonawczej, a po drugie – powołania mimo zawieszenia przez NSA wykonania uchwały KRS nr 331/2018, rekomendującej powołanie wszystkich sędziów tej Izby. W ocenie ETPC te nieprawidłowości podważyły legitymację Izby w takim stopniu, że nie posiada ona atrybutów „sądu”, który jest „zgodny z prawem” dla celów art. 6 ust. 1 EKPC (zob. w szczególności pkt 353 wyroku). Podobne, negatywne wnioski co do spełnienia przez sędziego powołanej do IKNiSP wymogów unijnej zasady skutecznej ochrony sądowej, przyjął TS UE w wyroku Wielkiej Izby z 6 października 2021 r. w sprawie C-487/19 W.Ż.

W obliczu konkluzji ETPC i TSUE rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych przez IKNiSP – w zakresie zastosowania prawa UE oraz EKPC – może rodzić obawy o podawanie w wątpliwość rzetelności postępowania sądowego, a nawet mocy wiążącej orzeczeń, w postępowaniach toczących się przed trybunałami europejskimi. RPO wnosi zatem, aby SN rozważył konsekwencje orzekania w sprawach skarg nadzwyczajnych przez sędziów IKNiSP.

IV.511.439.2022