Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• NGO-sy pomagające uchodźcom zwracają uwagę, że przepisy w sprawie bezpłatnych przejazdów nie odpowiadają na wszystkie potrzeby
• Mają do nich prawo m.in. ci obywatele Ukrainy, którym w paszportach Straż Graniczna wbiła datę wjazdu do Polski po 24 lutego 2022 r. 
• Wielu z nich nie ma jednak paszportów - wtedy nie można potwierdzić daty przekroczenia granicy; a na nr PESEL muszą czekać
• Należałoby zatem odpowiednio znowelizować specustawę o pomocy uchodźcom z Ukrainy
• AKTUALIZACJA: Nie znajduję przesłanek do wprowadzenia uregulowań prawnych w zakresie ulg w przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego dla uchodźców z Ukrainy - informuje resort

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek napisał w tej sprawie do ministra infrastruktury Andrzeja Adamczyka

RPO docenia działania resortu ws. zapewnienia publicznego transportu uciekającym przed wojną. Jedną z form tej pomocy są nieodpłatne przejazdy w pociągach PKP Intercity dla uchodźców z Ukrainy. Jak podają media, wzorem PKP Intercity podążyli również inni przewoźnicy.

30 marca ogłoszono nowe zasady tymczasowych bezpłatnych przejazdów PKP Intercity. Wynika z nich, że od 1 do 30 kwietnia mogą korzystać z nich: dzieci i młodzież do lat 18, kobiety, mężczyźni powyżej 60. roku życia oraz mężczyźni w wieku 18-60 lat z niepełnosprawnością. 

Dokumentami poświadczającymi prawo obywateli Ukrainy do tego są: ukraiński paszport z potwierdzeniem przekroczenia granicy po 24 lutego 2022 r. lub inny dokument ze zdjęciem potwierdzający tożsamość, w którym oznaczono status cudzoziemca jako osoby, która przekroczyła granicę po 24 lutego 2022 r.

Organizacje pomagające uchodźcom w Przemyślu przekazały RPO, że przyjęte przez przewoźników rozwiązania nie odpowiadają na wszystkie potrzeby. Zgłaszały, że wśród uchodźców są również mężczyźni w wieku 18-60 lat bez widocznej lub stwierdzonej niepełnosprawności, którzy nie mogą skorzystać z bezpłatnego przejazdu. Często są oni jedynymi opiekunami małych dzieci. 

Ponadto zwrócono uwagę, że wielu obywateli Ukrainy przekracza granicę, korzystając z uproszczonej procedury i nie mając ważnego paszportu. Straż Graniczna nie może wtedy potwierdzić – stosownie do wymagań przewoźników – daty przekroczenia granicy. Problemu nie rozwiązuje możliwość wyrobienia nr PESEL, ponieważ wymaga to kilkudniowego oczekiwania. W efekcie wielu uchodźców nie ma środków na wyjazd  z Przemyśla. 

Udzielanie pomocy uchodźcom pomocy w ramach zniżek handlowych stosowanych przez poszczególnych przewoźników kolejowych może rodzić chaos i niepewność podróżnych co do zakresu ulg przysługujących im na danych trasach. Uniemożliwia to również szybką reakcję państwa na zmieniające się potrzeby. 

Dlatego RPO poddaje ministrowi pod rozwagę odpowiednią modyfikację zakresu ulg ustawowych poprzez zmianę ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa.  

Odpowiedź resortu infrastuktury

W związku z napaścią zbrojną Federacji Rosyjskiej na terytorium Ukrainy powstała potrzeba niesienia pomocy przybywającym do Polski obywatelom Ukrainy, ratującym swoje życie i zdrowie, a zarazem poszukującym poczucia bezpieczeństwa. Zostało to osiągnięte przez różne formy pomocy gremialnie świadczonej przez polskie społeczeństwo, ale też organizacje pożytku publicznego czy organy administracji publicznej (samorządowej i rządowej). Warto zaznaczyć, że po apelu Ministra Infrastruktury do niesienia pomocy włączyli się także przewoźnicy, którzy w ramach własnych decyzji umożliwili nieodpłatne przejazdy pociągami obywatelom Ukrainy, na ewoluujących z biegiem czasu zasadach.

Zmiany zasad świadczonej pomocy po dniu 1 kwietnia 2022 r. to w szczególności wynik zapobiegania nadużyciom przy wykorzystywaniu oferty nieodpłatnych przejazdów m.in. przez „migrantów zarobkowych”, którzy przybyli do Polski z Ukrainy przed dniem 24 lutego 2022 r. Pierwsze tygodnie konfliktu cechowały się dużym napływem na terytorium Polski osób przybywających do Polski w związku działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium Ukrainy, co wiązało się z koniecznością ustalenia możliwie najszybszych i najprostszych zasad nieodpłatnych przejazdów. Dlatego w ówczesnym czasie nieodpłatne przejazdy pociągami możliwe były po okazaniu dokumentów potwierdzających tożsamość i obywatelstwo ukraińskie. Pod koniec marca br. sytuacja ustabilizowała się na tyle, że zasadnym było skierowanie pomocy wyłącznie do osób, które faktycznie jej potrzebowały. 

Jednocześnie informuję, że dokonane przez przewoźników wyłączenie z uprawnień do bezpłatnych przejazdów mężczyzn w wieku od 18-60 lat nie narusza zasad równości wobec prawa, zakazu dyskryminacji jednostki, ani też zasady równouprawnienia płci, o których mowa w art. 32 oraz art. 33 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. poz. 483, z późn. zm.), a jest wynikiem dostosowania formy dobrowolnie świadczonej pomocy do okoliczności wskazanych w powyższym akapicie. Aktualnie z nieodpłatnych przejazdów pociągami PKP Intercity S.A. od dnia 1 kwietnia 2022 r. do dnia 31 maja 2022 r. uprawnione są następujące osoby posiadające obywatelstwo ukraińskie:

1) dzieci i młodzież do lat 18; 
2) kobiety (bez względu na wiek); 
3) mężczyźni powyżej 60. roku życia; 
4) mężczyźni w wieku 18-60 lat z niepełnosprawnością lub o ograniczonej sprawności ruchowej.

Korzystanie z nieodpłatnych przejazdów wiąże się z potrzebą udokumentowania przekroczenia granicy przez ww. osoby po rozpoczęciu działań wojennych na terytorium Ukrainy tj. po dniu 24 lutego 2022 r., poprzez okazanie:

• paszportu, który potwierdza przekroczenie granicy po dniu 24 lutego 2022 r. lub
• dokumentu ze zdjęciem potwierdzającym tożsamość (dowód osobisty, prawo jazdy, legitymacja szkolna, studencka itd.) oraz: 
  • powiadomienia o nadaniu numeru PESEL, w którym oznaczono status cudzoziemca jako osoby, która przekroczyła granicę po wskazanym powyżej dniu; 
  • imiennego biletu kolejowego Kolei Ukraińskich (Ukrzaliznycia) na przejazd z Ukrainy do Polski (możliwość ta została wprowadzona od dnia 8 kwietnia 2022 r.); 
  • poświadczenia dla obywatela Ukrainy w celu wydania biletu kolejowego (możliwość ta została wprowadzona od dnia 14 kwietnia 2022 r.).

Poświadczenie dla obywatela Ukrainy, o którym mowa powyżej, to dokument wprowadzony wyłącznie w celu nabycia biletu kolejowego. Obywatele Ukrainy mogą uzyskać ww. poświadczenie w każdym punkcie recepcyjnym po przyjeździe do Polski, również w miastach przygranicznych.

Do nieodpłatnych przejazdów od dnia 1 kwietnia 2022 r. uprawnione są także ukraińskie dzieci i młodzież do lat 18, które nie mają żadnych dokumentów uprawniających je do nieodpłatnych przejazdów, pod warunkiem że podróżują z osobą uprawnioną do takich przejazdów na powyżej wskazanych zasadach. Mężczyźni w wieku 18-60 lat z niepełnosprawnością lub o ograniczonej sprawności dodatkowo zobowiązani są okazać dokument potwierdzający niepełnosprawność, natomiast osoby o widocznej niepełnosprawności zostały zwolnione z tego obowiązku.

Odnosząc się do przedstawionej przez Pana Rzecznika propozycji kreowania polityki państwa względem uchodźców poprzez zmianę uprawnień do ulg ustawowych określonych w ustawie z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz. U. z 2018 r. poz. 295) pragnę zwrócić uwagę, że przepisy regulujące ustawowe ulgi przejazdowe, w szczególności ujęte w ww. ustawie, mają charakter systemowy i trwały, a nie doraźny i ograniczony czasowo. Przepisy te uprawniają wybrane grupy społeczne i zawodowe do zakupu biletu po cenie obniżonej o wymiar procentowy ulgi. Przy czym w każdym przypadku uprawnienie to wynika z prowadzonej przez państwo polityki socjalnej (stąd wsparcie skierowane jest w szczególności do osób o największym stopniu niepełnosprawności), edukacyjnej (zmniejszenie ponoszonych w gospodarstwach domowych kosztów dojazdu do szkół i uczelni) lub też związane jest z wykonywaniem prerogatyw państwa (ulgi dla funkcjonariuszy publicznych np. straży granicznej, policji czy żandarmerii wojskowej w trakcie wykonywania obowiązków służbowych). W żadnym przypadku prawo do ulgi ustawowej nie jest powiązane z narodowością, czy posiadanym obywatelstwem, nawet w sytuacji nadzwyczajnej, jaką jest konflikt zbrojny. Jej wprowadzenie stwarzałoby poważnie i uzasadnione wątpliwości w świetle zgodności z art. 32 Konstytucji RP (zasada równości wobec prawa i braku dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny).

Mając na uwadze charakter wprowadzonych rozwiązań, szeroki wachlarz honorowanych dokumentów, a przede wszystkim tymczasowy charakter pomocy i aktualne na nią zapotrzebowanie, nie znajduję przesłanek do wprowadzenia uregulowań prawnych w zakresie ulg w przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego dla uchodźców z Ukrainy.

V.565.69.2022