Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Stawki wynagrodzenia biegłych sądowych zależą dziś od kwoty bazowej osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, która od lat nie jest waloryzowana
• Wraz z niezmienioną wysokością liczby procentowej, będącej mnożnikiem dla stawek bazowych, spowodowało to, że wynagrodzenia biegłych są niewspółmiernie niskie do nakładu pracy oraz wymaganej wiedzy 
• Sytuację poprawiłoby odniesienie wynagrodzenia biegłych do wysokości przeciętnego wynagrodzenia, które ostatnio dynamicznie wzrasta
• Rzecznik Praw Obywatelskich pisze w tej sprawie do Ministra Sprawiedliwości
• AKTUALIZACJA 16.08.2024: MS odpowiada, że trwają prace nad kompleksowym uregulowaniem ustawowym problematyki ustanawiania biegłych sądowych. Obejmują one również ustalanie zasad ich wynagradzania. Jednym z zasadniczych warunków projektowanej reformy jest powiązanie nowych regulacji z odpowiednim finansowaniem systemu, w tym w szczególności z podniesieniem wynagrodzeń biegłych oraz zapewnieniem możliwości ich waloryzacji.

System wynagradzania biegłych sądowych oraz regulacji normatywnej przysługujących im praw i obowiązków pozostawia wiele do życzenia. Uzależnienie wysokości ich stawek od kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe -  przez wiele lat niewaloryzowanej w ustawach budżetowych, przy niezmienianych wysokościach liczby procentowej, będącej mnożnikiem dla stawek bazowych - spowodowało, że wynagrodzenia są niewspółmiernie niskie do nakładu pracy oraz wiedzy wymaganej od biegłego sądowego. 

A przepisy nie przewidują możliwości odwołania się biegłego od postanowienia sądu co do wysokości stawki. Tymczasem ustawodawca powinien wielopłaszczyznowo dbać o sprawność postępowań sądowych, także poprzez zapewnienie odpowiedniej liczby biegłych o należytym profesjonalizmie. W ślad za rzetelnością i sprawnością ich opinii idzie również ocena społeczna danej profesji, dopełniająca obraz wymiaru sprawiedliwości. Zignorowanie tego problemu przez ostatnie dziesięciolecia doprowadziło do obniżenia rangi i prestiżu zawodu, jak również pauperyzacji biegłych.

Postulaty RPO z pisma z 13 lutego 2023 r. zostały w części uwzględnione w dwóch rozporządzeniach MS, które weszły w życie w dniu 24 kwietnia 2024 r. Zwiększyły one wysokości stawek biegłych sądowych (przed zmianą: od 1,28% do 1,81% kwoty bazowej; po zmianie: od 1,67 % do 2,36 % kwoty bazowej). Stawki biegłych wzrosły od ok. 30% do 49%. 

Podwyżka ta jest pierwszą od lat odpowiedzią na wieloletni, realny spadek wynagrodzeń biegłych sądowych. To zmiana tym bardziej oczekiwana, że kwota bazowa z ostatnich 15 lat, na której opiera się wynagrodzenie biegłych, wzrosła  jedynie o około 1,2%. Najniższy wymiar godzinowej stawki zbliżał się do dopuszczalnych prawem stawek minimalnych, a od lipca 2023 r.  był nawet niższy (22,90 zł) od stawki minimalnej wynikającej z rozporządzenia Rady Ministrów (23,50 zł). 

Aktualne są zatem postulaty kolejnych Rzeczników co do zmian normatywnych dotyczących sposobu ustalania stawek wynagrodzenia, a szerzej, potrzeby kompleksowego uregulowania ustawy o biegłych. Konieczność jej uchwalenia, dostrzeżona w MS  jeszcze w 2015 r., nadal nie doczekała się odpowiedzi, co odbija się na rzetelności procesów sądowych, w których znaczenie mają wiadomości specjalne. Jest to też źródłem skarg do RPO. Z aprobatą należy zatem przyjąć powołanie pełnomocnika do spraw biegłych sądowych prof. Tadeusza Tomaszewskiego. 

Z aprobatą należy też przyjąć projektowane zmiany elektronicznej aktualizacji i pozyskiwania informacji o biegłych sądowych na potrzeby postępowań sądowych w Rejestrze Osób Biorących Udział w Postępowaniu Sądowym. 

Należy przychylić się do stanowiska Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych z 13 maja 2024 r., że w gestii MS jest nie tylko podwyższenie wysokości liczby procentowej będącej mnożnikiem dla stawek bazowych zawartych przedmiotowych rozporządzeniach z dnia 17 kwietnia 2024 r., ale takie ukształtowanie systemu wynagradzania biegłych w najbliższym czasie, aby nie dochodziło do sytuacji, że stawki godzinowe wynagrodzenia biegłych mogłyby być niższe niż minimalne, dopuszczalne w Polsce stawki godzinowe wynikające z rozporządzeń Rady Ministrów. 

Potrzeba zatem zmian systemowych, które sposób wynagradzania powiążą z bardziej elastycznym miernikiem niż kwota bazowa dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe. Warto zaproponować trwałe odniesienie wynagrodzenia biegłych do wysokości przeciętnego wynagrodzenia, które w ostatnim czasie dynamicznie podlega wzrostowi -  np. przykładowo od 4277,14 zł za styczeń 2017 r. do 7768,33 zł za styczeń 2024 r. Kwota bazowa z ustaw budżetowych nie uległa zmianie, począwszy od ustawy budżetowej na rok 2017 i wynosi 1789,42 zł. Dopiero coroczna waloryzacja pozwoli naprawić minione lata zaniedbań i dokonać realnych zmian w deficytowym zainteresowaniu najlepszych specjalistów pracą w charakterze biegłego sądowego. 

Ramy zwrotu poniesionych wydatków niezbędnych do wydania opinii w praktyce powinna wyznaczać racjonalność oraz zasada doświadczenia życiowego w odniesieniu do charakteru i specyfiki zasięganej opinii w konkretnej sprawie, a nie wyłącznie forma ich udokumentowania. Aktualne rozwiązanie prowadzi bowiem do wniosku, że prawodawca skonstruował niejako numerus clausus wydatków niezbędnych do wydania opinii, które zawsze będą podlegały zwrotowi, gdyż niektóre spośród wydatków w sposób faktyczny nie sposób będzie udokumentować rachunkiem lub fakturą. 

Dlatego RPO podziela wątpliwości Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, sygnalizującej MS przykładowe, praktyczne uwarunkowania wprowadzonych zmian, choćby co do trudności w ustaleniu, czy dany dokument spełnia walor rachunku lub faktury oraz praktycznym dokumentowaniu specyficznych wydatków, jak choćby: koszty dojazdu własnym samochodem, koszty druku opinii, czy amortyzację wykorzystanej aparatury. 

Marcin Wiącek prosi ministra Adama Bodnara o analizę całej tej problematyki i ponowne rozważenie zainicjowania działań legislacyjnych, które rozwiązałyby tę kwestię. Zwraca się też o stanowisko w sprawie.

Odpowiedź Arkadiusza Myrchy,  sekretarza stanu w MS

W Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace nad kompleksowym uregulowaniem ustawowym problematyki ustanawiania biegłych sądowych poprzez stworzenie mechanizmów pozwalających na dobór fachowych, odpowiedzialnych i bezstronnych kadr. Odnosi się to także do instytucji naukowych i specjalistycznych sporządzających opinie na zlecenie organów procesowych. Prace te obejmują również kwestie ustalenia zasad wynagradzania biegłych. Jednym z zasadniczych warunków projektowanej reformy jest powiązanie nowych regulacji dotyczących opiniowania z odpowiednim finansowaniem systemu, w tym w szczególności z podniesieniem wynagrodzeń biegłych (stawki godzinowej i tzw. ryczałtów) oraz zapewnieniem możliwości ich waloryzacji. Powyższe działania w celu zwiększenia atrakcyjności funkcji biegłego dla specjalistów z różnych dziedzin i specjalności, w konsekwencji winny stać się czynnikiem realnie zwiększającym zainteresowanie ekspertów podjęciem współpracy z sądami i organami prowadzącymi postępowania przygotowawcze.

Wstępne założenia do projektu ustawy zostały ogłoszone w dniu 11 lipca 2024 r. (https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/reforma-przepisow-o-bieglych-sadowych).

Jednocześnie uprzejmie wskazuję, że na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 kwietnia 2024 r. w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym (Dz. U. poz. 615) oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 kwietnia 2024 r. w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu cywilnym (Dz. U. poz. 627), uregulowano stawki wynagrodzeń biegłych, taryfy zryczałtowane oraz sposób dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu cywilnym i postępowaniu karnym. W § 12 rozporządzenia (dotyczącego postępowania karnego) oraz § 8 rozporządzenia (dotyczącego postępowania cywilnego), określono, iż poniesione wydatki niezbędne dla wydania opinii, w szczególności wydatki materiałowe, koszty amortyzacji aparatury badawczej oraz dojazdu na miejsce wykonania czynności, biegły dokumentuje za pomocą faktur lub rachunków albo kopii tych dokumentów. W myśl bowiem dyspozycji art. 618f § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. poz. 37) wysokość wynagrodzenia za wykonaną pracę biegłego i specjalisty niebędącego funkcjonariuszem organów procesowych ustala się uwzględniając wymagane kwalifikacje, potrzebny do wydania opinii czas i nakład pracy, a wysokość wydatków, o których mowa w § 1 ww. artykułu - na podstawie złożonego rachunku. Analogiczne uregulowanie zawiera art. 89 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1144 z późn. zm.) zgodnie, z którym „wysokość wynagrodzenia biegłego za wykonaną pracę ustala się, uwzględniając wymagane kwalifikacje, potrzebny do wydania opinii czas i nakład pracy, a wysokość wydatków - na podstawie złożonego rachunku”.

Po wejściu w życie przedmiotowych rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 kwietnia 2024 r., do Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Pełnomocnika Ministra Sprawiedliwości do spraw biegłych sądowych kierowane były postulaty środowiska biegłych sądowych oraz instytucji naukowych i specjalistycznych sporządzających opinie na rzecz organów procesowych, w których sygnalizowali oni pilną potrzebę m.in. przywrócenia w obowiązujących rozporządzeniach możliwości dokumentowania przez biegłego poniesionych wydatków niezbędnych do wydania opinii w razie braku faktur lub rachunków, za pomocą oświadczenia. Wskazywano, iż pominięcie dotychczasowej formy w postaci oświadczeń uniemożliwia rozliczenie rzeczywistych kosztów wydania opinii, a w praktyce wyklucza możliwość funkcjonowania laboratoriów zajmujących się wykonawstwem ekspertyz kryminalistycznych, medyczno-sądowych i innych.

Mając na względzie potrzebę zabezpieczenia niezakłóconego toku postępowania, w Ministerstwie Sprawiedliwości wszczęto prace legislacyjne nad zmianą rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 kwietnia 2024 r. w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym, jak i w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu cywilnym, w których planuje się przywrócenie możliwości dokumentowania przez biegłych wydatków (w szczególności materiałowych, amortyzacji aparatury badawczej oraz kosztów dojazdu na miejsce wykonania czynności) w przypadku braku faktur lub rachunków - za pomocą oświadczenia. W chwili obecnej prace nad obydwoma projektami znajdują się na etapie uzgodnień, opiniowania i konsultacji publicznych.

II.7002.2.2022