Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Seniorzy tak jak wszyscy obywatele mają prawo do edukacji i rozwoju. By je zrealizować, nie wystarczy jednak tylko zwalczać nieprawdziwe stereotypy, jakoby wiek przeszkadzał w opanowywaniu nowych informacji i umiejętności.
• Wiele przeszkód systemowych kryje się w przepisach i politykach państwa. RPO zanalizował je dokładnie.
• RPO przekazuje premierowi Mateuszowi Morawieckiemu informacje na temat 11. Sesji Grupy Roboczej ONZ ds. Starzenia się (OEWGA) w dniach 29 marca – 1 kwietnia 2021 r. Sesja poświęcona będzie prawu do edukacji osób starszych oraz jego realizacji w praktyce

Podstawowym i krzywdzącym stereotypem, stanowiącym przejaw ageizmu, czyli wrogiej postawy wobec osób starszych, jest przekonanie, że seniorzy nie są w stanie przyswajać wiedzy ze względu na swój wiek. Samo przełamanie tego stereotypu – choć niezwykle istotne – nie wystarczy jednak, aby uznać problem za rozwiązany.

Debata o starzeniu się toczy się na poziomie globalnym i Polska jest w niej równorzędnym partnerem. Naszym zadaniem jako państwa jest dzielenie się zarówno dobrymi praktykami, jak i stawianie pytań o wyzwania, z którymi mierzymy się jako społeczeństwo. Ważnym wkładem Polski byłoby zaproponowanie wspólnych celów, jakim mogłoby być upowszechnienie zrozumienia wagi i znaczenia edukacji w starszym wieku oraz uzyskanie większej spójności działań w powszechnej polityce edukacyjnej wobec osób starszych.

Dlatego RPO apeluje do premiera o wypracowanie spójnego modelu współpracy pomiędzy resortami, zwłaszcza Ministerstwem Rozwoju, Pracy i Technologii, w kompetencjach którego znajduje się koordynacja działań na rzecz zrównoważonego rozwoju, Ministerstwem Edukacji i Nauki, które koordynuje działania na rzecz uczenia się przez całe życie oraz Ministerstwem Rodziny i Polityki Społecznej. Efektem tego współdziałania powinna być powszechnie dostępna edukacja dla osób starszych o wysokiej jakości, zaprojektowana na miarę potrzeb, możliwości i aspiracji tej grupy społecznej, odpowiednio odzwierciedlona w raportach z realizacji celów zrównoważonego rozwoju. Biorąc pod uwagę demograficzne starzenie się społeczeństwa, a także szybko zmieniające się warunki otoczenia wydaje się, że znaczenie kontynuacji lub wznawiania nauki w starszym wieku będzie rosnąć.

RPO zanalizował polskie przepisy pod kątem zapewnienia osobom starszym prawa do edukacji i prawa do jej praktycznego wykorzystania, na zasadzie równości z młodszymi pokoleniami.

Formalnie nie mamy ograniczeń wiekowych w zakresie możliwości edukacji. Brakuje jednak systemowego podejścia do kształcenia osób starszych, odzwierciedlonego w odpowiednich regulacjach prawnych. Ponadto ustawodawca nie ustanowił środków ochrony prawnej przed dyskryminacją ze względu na wiek w dostępie do oświaty i szkolnictwa wyższego. Zakaz nierównego traktowania z powodu wieku, na gruncie tzw. ustawy równościowej, ograniczony jest wyłącznie do szeroko rozumianego kształcenia zawodowego.

RPO zanalizował też dokumenty i polityki rządowe dotyczących sytuacji osób starszych. To:

1. Perspektywa uczenia się przez cale życie
2. Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 (ASOS)
3. Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo – Uczestnictwo – Solidarność
4. Informacja o sytuacji osób starszych za 2018 r.
5. Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce w 2019 r
6. Realizacja Celów Zrównoważonego Rozwoju, Raport z 2018 r. przygotowany w ramach realizacji Agendy Zrównoważonego Rozwoju.
7. Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 z 2020 r. (najnowszy dokument rządowy o charakterze strategicznym, poświęcony edukacji).

Analizy te wskazały m.in., że aktywność edukacyjna osób starszych jest słabo zbadana, zwłaszcza w najstarszych grupach wiekowych, a dostępnych danych, zwłaszcza zatrzymujących się na osobach w wieku 65 lat, nie można oceniać miernikami odnoszącymi się do edukacji przez całe życie. Ponadto zadanie wdrażania edukacji w starszym wieku pozostaje poza formalnymi zadaniami ministra ds. oświaty, które jedynie monitoruje dostępne dane, przygotowane w odniesieniu do edukacji ustawicznej i edukacji nieformalnej. Dostępne dane dotyczące znikomego uczestnictwa osób starszych w działaniach edukacyjnych stawiają istotne pytanie o to, czy w obecnej formule organizacji edukacji na poziomie krajowym zakres zadań odnoszących się do wspierania edukacji w starszym wieku, spoczywający na poszczególnych resortach, jest adekwatny do potrzeb osób starszych. Poddaję to w wątpliwość. Powstaje także pytanie o to, jak najlepiej zaprojektować systemowe podejście do edukacji w starszym wieku i zapewnić jej dostępność blisko miejsca zamieszkania.

Wskazane powyżej luki w prawie oraz braki w praktycznej realizacji polityki senioralnej na poziomie krajowym w zakresie edukacji, skłaniają do postawienia kolejnych wniosków i postulatów odnoszących się do działań rządu na rzecz osób starszych:

1. Prawo do edukacji osób starszych nie jest traktowane na równi z innymi grupami wiekowymi.
2. Brak jest ogólnie dostępnej oferty edukacyjnej, co przyczynia się do wykluczania, dyskryminacji i autodyskryminacji seniorów i seniorek.
3. Działania rządu i samorządu nie mają charakteru systemowego, są na ogół działaniami o charakterze projektowym, o ograniczonych ramach czasowych.
4. Przedstawione wskaźniki i mierniki odnoszą się jedynie do danych ilościowych, bez odniesienia do danych jakościowych dotyczących satysfakcji uczestników, efektywności nauczania, itp.
5. W sprawozdawczości ogólnej konieczne jest umieszczanie danych o edukacji osób starszych obok danych dotyczących innych grup wiekowych. 
6. Konieczne jest zaangażowanie Polski na rzecz opracowania i przyjęcia konwencji o prawach osób starszych obejmującej również prawo do edukacji. Przyjęcie konwencji oznaczałoby wzrost świadomości i doprecyzowanie zobowiązań państwa w tym obszarze. Pragnę przy tym zaznaczyć, że w raporcie ONZ opublikowanym w styczniu br., podsumowującym roczne konsultacje w 195 państwach w sprawie wyzwań stojących przed społecznością międzynarodową, wezwano rządy państw członkowskich do promocji opracowania konwencji o prawach osób starszych.
7. Zasadne wydaje się wprowadzenie w prawie oświatowym zadania poświęconego edukacji osób starszych, tak aby umożliwić w praktyce realizację prawa do edukacji niezależnie od wieku, zgodnie z preferencjami  i możliwościami osób starszych.

XI.503.2.2016