Biuletyn Informacji Publicznej RPO

9 lutego 2018 r. mijają dwa lata od rozpoczęcia działalności Zespołu do spraw Alimentów. To wspólna inicjatywa Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka.

W pracach Zespołu biorą udział adwokaci, sędziowie, komornicy, przedstawiciel Konfederacji Lewiatan, ludzie nauki i środowiska penitencjarnego, przedstawiciele Stowarzyszenia „Dla Naszych Dzieci” i Stowarzyszenia „Program Wsparcia Zadłużonych”.

Co udało się wypracować podczas tych dwóch lat? Jakie pomysły na rozwiązanie problemów mają RPO i RPD?

Postulaty dotyczące alimentów:

Postulat 1. Bardziej przejrzysty sposób ustalenia wysokości należnych dziecku alimentów – tablice alimentacyjne.

Dzisiaj ustalanie wysokości alimentów odbywa się często w ostrym sporze w czasie rozwodu. W ten sposób utrwala się przekonanie, że alimenty to broń w walce z byłym partnerem. Zapominamy przy tym, że alimenty są dla dzieci.

Dlatego ważne jest, aby rozstający się rodzice mieli punkt odniesienia przy regulacji wzajemnych roszczeń. Tym rozwiązaniem są tablice alimentacyjne. To prosty sposób na możliwie obiektywne ustalenie świadczenia na rzecz dziecka (przy uwzględnieniu dochodów rodziców i wieku dziecka).

W rezultacie prac Zespołu do spraw Alimentów, Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie propozycji – zgłoszonej przez sędziów rodzinnych – dotyczącej wprowadzenia w Polsce  tablic alimentacyjnych.

Takie tablice przedstawiałyby zestawienie wysokości dochodów osiąganych przez dłużnika alimentacyjnego z proponowaną wysokością alimentów dla dziecka, zmieniającą się w zależności od wieku dziecka. Im wyższe dochody oraz wiek dziecka, tym wyższa proponowana wysokość alimentów. Tablice stanowią wytyczne i propozycję, z której sądy mogą korzystać, ale mogą je także modyfikować w zależności od okoliczności sprawy.

Z odpowiedzi Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2017 roku wynika, że resort podjął próby wprowadzenia w życie tego postulatu RPO – to znaczący sukces i wygrana dzieci.

Postulat 2. Skuteczniejsza aktywizacja zawodowa dłużników alimentacyjnych.

Zdarza się, że rodzic zobowiązany do płacenia alimentów pozostaje bez pracy i nie ma środków, które pozwalałyby mu na zagwarantowanie dziecku choćby minimum socjalnego. Można to zrobić dopisując dłużników alimentacyjnych do katalogu podmiotów, którym przysługuje pierwszeństwo w dostępie do programów specjalnych. Wtedy dłużnik, który zgłosi się do urzędu pracy, zostanie przez gminę skierowany do pracy w ramach robót publicznych. Zyska na tym nie tylko rodzic i jego dziecko, ale także państwo i społeczeństwo, ponieważ nie trzeba będzie wypłacać tych pieniędzy z Funduszu Alimentacyjnego.

Postulat 3. Efektywniejsze egzekwowanie długów dzięki współpracy instytucji państwowych.

Obecnie wciąż zbyt łatwo daje się ukryć dochody, niedostateczna jest też świadomość konsekwencji narastania zadłużenia alimentacyjnego. Chodzi o to, by dłużnicy alimentacyjni zdali sobie sprawę z tego, że nie opłaca się nie płacić.

Komornicy zwracali uwagę w czasie prac Zespołu do spraw alimentów, że mają problem, by dostawać z ZUS informacje o dochodach dłużników alimentacyjnych częściej niż raz na pół roku. Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do ZUS o wprowadzenie zmian w systemie informatycznym i usprawnienie przepływu informacji. Pełne wykorzystanie funkcjonalności systemów informatycznych ZUS może bowiem przyczynić się do wyraźnej poprawy egzekucji komorniczej alimentów.

Dodatkowo, w ściąganiu należnych dzieciom świadczeń pomocny mógłby być Rejestr Uporczywych Dłużników Alimentacyjnych (RUDA). Obecnie bowiem dane o dłużnikach alimentacyjnych wprowadzane są do kilku różnych rejestrów.

Postulat 4. Zniesienie progu dochodowego uprawniającego do korzystania z Funduszu Alimentacyjnego.

Dzisiaj pomoc z Funduszu Alimentacyjnego może otrzymać jedynie dziecko z rodziny, w której dochód na osobę nie przekracza 725 zł netto miesięcznie. To znaczy, że dziecko rodzica, który dostaje minimalne wynagrodzenie za pracę  (1530 zł netto), nie dostanie wsparcia i pomocy państwa, jeśli nie ma rodzeństwa.

Dzieje się tak dlatego, że próg ustalony był ponad 10 lat temu, kiedy minimalne wynagrodzenie wynosiło niecałe 700 zł netto.

Uwzględniając inflację, wzrost kosztów życia i poprawę sytuacji gospodarczej Polski, wysokość progu jest dalece nieadekwatna. Nie uwzględnia także istoty alimentów, które nie powinny być traktowane jak świadczenie z pomocy społecznej.

Nowa inicjatywa RPO: Kongres Praw Rodzicielskich

Co roku prawie 70 tysięcy par decyduje się na rozwód. Brakuje ogólnopolskich danych, które wskazywałby jak wielu dzieci dotyka rozstanie rodziców. Eksperci ze Stowarzyszenia Rodzin Pelikan prognozują, że można mówić o tysiącach dzieci, którym każdego roku rozpada się bezpieczny świat. W czasie rozwodów bardzo często pojawiają się negatywne emocje, poczucie krzywdy, żalu. Rodzice zapominają, że pomiędzy nimi jest bezbronne dziecko.

Właśnie kontakty z dziećmi po rozwodzie rodziców są – obok spraw alimentów – najczęściej zgłaszanym problemem podczas spotkań obywateli z RPO. Niekiedy rozwód czy rozstanie wzmacniają ten konflikt tak bardzo, że wręcz uniemożliwiają kontakty z dzieckiem. Do tego rodzice skarżą się na sądy. Uważają, że podchodzą one do roli rodziców w sposób zbyt stereotypowy, w matkach widząc głównie opiekunki a w ojcach – źródło wsparcia finansowego.

Należy pamiętać, że rodzice i sąd powinny wziąć pod uwagę również stanowisko samego dziecka, jego przekonania i prawa. Także jego wiek, stopień rozwoju umysłowego oraz dojrzałość. Ważnym elementem tego typu postępowań powinno być wysłuchanie dziecka. Sąd każdorazowo powinien rozważyć, czy skorzystać z pomocy biegłych, posiadających wiadomości specjalne w zakresie potrzeb emocjonalnych dziecka. Niestety, nie zawsze się tak dzieje.

W efekcie tych wszystkich zjawisk narastają sytuacje konfliktowe i postępuje dezintegracja środowiska rodzicielskiego. Jednym ze sposobów wyjścia ze społecznego impasu w tym zakresie może być otwarta, publiczna debata, w której mogłaby zabrać głos i przedstawić swoje stanowisko każda ze stron. Dlatego Rzecznik Praw Obywatelskich chce zorganizować w połowie br.  Kongres Praw Rodzicielskich. Do udziału w nim zaprosi wszystkie zainteresowane instytucje i organizacje społeczne, w tym ojcowskie,  jak również przedstawicieli środowisk prawniczych i naukowych oraz resortów rodziny i sprawiedliwości.

Na czym polega problem z alimentami - historie dzieci

Oto przykłady, które trafiają do Zespołu do spraw Alimentów (ich podstawą są prawdziwe historie, zmieniliśmy je tylko tak, by chronić tożsamość dzieci).

Dwaj chłopcy: 11 i 8 lat.

Ojciec dzieci skonfliktowany z ich matką nie płaci alimentów, mimo że – jak wynika z tego, co o sobie pisze w internecie – ma firmę, która dobrze prosperuje. Formalnie nie są to jednak jego pieniądze, ale wspólnika.

Matka nie jest w stanie wyegzekwować alimentów, choć zgłasza problem na policji. Wsparcie Funduszu Alimentacyjnego dzieciom nie przysługuje (dochody matki są za wysokie o 16 zł).

W końcu, żeby uzyskać jakąkolwiek pomoc od państwa, matka przestaje pracować. Wtedy dostaje wsparcie z Funduszu Alimentacyjnego, a państwo formalnie zaczyna szukać ojca, bo staje się on jego dłużnikiem (a nie tylko swoich dzieci).

Ojciec wyjeżdża do Wielkiej Brytanii, w przekonaniu, że tam przestępstwo niealimentacji nie podlega ściganiu z urzędu. Jego dług alimentacyjny wynosi już ok. 20 tys. zł.

W tym czasie na wniosek matki sąd podnosi alimenty. Ojciec nie odbiera korespondencji z sądu, o postanowieniu dowiaduje się po czasie.

Teraz całą energię skupia na udowodnieniu, że decyzja o podniesieniu alimentów na synów zapadła z naruszeniem formalności – bo nie był w stanie dowiedzieć się o postępowaniu.

Chłopiec, 6 lat

Na świat przyszedł po krótkotrwałej znajomości rodziców. Ojciec utrzymuje kontakty z synem, ale równocześnie rodzice są w permanentnym sporze sądowym – o kontakty z dzieckiem, o sposób jego wychowania itd.

Sąd reguluje kontakty ojca z dzieckiem, matka uważa, że w czasie tych wizyt dzieje się coś złego, zwłaszcza, że kiedy odprowadza dziecko do ojca, ten jest wobec niej agresywny. Matka za utrudnianie kontaktów ojca z dzieckiem ma sprawę sądową.

Alimenty (początkowo 400 zł, teraz 800 zł) są częścią konfliktu między rodzicami. Zdaniem matki ojciec dziecka zarabia dobrze, ma poważne stanowisko (informacje o tym są w internecie) i mieszkanie. Jednak ojciec podaje przedstawicielom władz, że jest bezrobotny i bezdomny (formalnym właścicielem mieszkania jest jego brat).

Dwie dziewczynki w wieku szkolnym

Rodzice rozstają się po kilkunastu latach małżeństwa. On jest w tym czasie w więzieniu, ona odkrywa, że narobił długów. Alimenty – 1000 zł. Ojciec nie płaci (w więzieniu nie ma pracy), a po wyjściu na wolność znika. Matka dzieci korzysta z nowych przepisów pozwalających na ściganie rodzica niepłacącego alimentów, jeśli nie zapłacił trzy razy z rzędu. Prokurator rozkłada jednak ręce – nie wiadomo, gdzie jest ojciec. Matka pracuje, jak mówi „na dwa etaty”, dzieci nie mają więc prawa do pomocy z Funduszu Alimentacyjnego. Zatem ojciec nie jest dłużnikiem państwa. Matka jest przekonana, że zarabia dobrze – jest cenionym fachowcem i zawsze brał „fuchy” – prawdopodobnie więc ima się prac doraźnych, tak krótkich, że komornik nie zdąży go namierzyć przez ZUS.

Dziewczynka, 4 lata

Oboje rodzice pracują, biorą kredyt, kupują mieszkanie. Ich związek zaczyna się rozpadać po tym, kiedy ojciec traci pracę i nie potrafi już potem nigdzie zatrudnić się na dłużej. Ostatecznie rodzice dziecka rozstają się, majątek zostaje podzielony, a alimenty ma płacić ojciec.

Nie płaci, bo nie pracuje. Komornik rozkłada ręce. Jednocześnie błyskawicznie ściąga od matki należności za część wspólnego majątku przypadającego ojcu dziecka.

Matka przedstawia Funduszowi Alimentacyjnemu dowody świadczące o niskich dochodach i dziecko dostaje wsparcie od państwa. Ojciec, który nadal ma kłopoty w znalezieniu stałej pracy, staje się też dłużnikiem państwa. Uważa, że znalazł się w matni.

Czteroletni chłopiec i roczna dziewczynka

Rodzice pobierają się młodo, matka ma trudne relacje z teściami. Związek się rozpada. Matka zajmuje się dziećmi i w ich imieniu całą energię poświęca na udokumentowanie, że ojciec na dzieci nie łoży i że to ona wyłącznie je utrzymuje, mimo że ojciec dzieci ma całkiem pokaźne dochody (pracuje po kilkanaście godzin). Matka argumentuje, że choć obecnie właścicielem firmy jest jej teść, to były mąż nią zarządza.

Sprawa od dłuższego czasu toczy się w sądzie, oboje rodzice mają adwokatów, którzy przedstawiają długie i szeroko umotywowane pisma.

Fragment listu jednej z matek

 „W zeszłym roku były mąż na poczet alimentów wpłacił w sumie 900 zł. To po 450 zł na każde z dzieci, w przeliczeniu na 12 miesięcy – 37,50 zł miesięcznie. W przeliczeniu na 30 dni w miesiącu daje to 1,25 zł. Tyle „były” tata dołożył w 2017 roku do dziennego utrzymania dzieci.

Zastanawiam się, co za te 1,25 zł miałabym kupić? Jedną bułkę i plaster szynki? Czy może zapłacić za kilka litrów wody, które codziennie dzieci zużywają podczas mycia? A może powinnam te pieniądze przeznaczyć na kupno zeszytu – tak co trzy cztery miesiące, bo na częściej nie starczy? Może jednak powinnam odkładać te pieniądze przez najbliższe 100 lub więcej dni i kupić spodnie jednemu dziecku, lub kurtkę czy buty? Poradźcie, proszę, bo nie wiem jak te pieniądze zainwestować…”.