Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Radę osób z niepełnosprawnościami tworzą 33 osoby, w tym 31 osób z różnymi niepełnosprawnościami z całej Polski. Jest to Rada samorzeczników, nie organizacji pozarządowych. Zadaniem Rady, oprócz funkcji doradczo-konsultacyjnej, jest wspieranie Rzecznika w monitorowaniu wdrażania Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami.

Głównym celem Rady jest włączenie osób z niepełnosprawnościami w monitorowanie przez Rzecznika Praw Obywatelskich wdrażania Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami. Rada pełni funkcję opiniodawczo-doradczą w zakresie praw osób z niepełnosprawnościami i zapewnia Rzecznikowi wsparcie w realizacji zadań w zakresie monitorowania wdrażania postanowień Konwencji.

Do zadań Rady należy w szczególności:

1. identyfikowanie obszarów, w których istnieje potrzeba podjęcia działań na rzecz wdrażania Konwencji;
2. przedstawianie Rzecznikowi Praw Obywatelskich rekomendacji systemowych działań w obszarze praw osób z niepełnosprawnościami wynikających z Konwencji;
3. opiniowanie i wspieranie działań na rzecz dostępności Biura Rzecznika Praw Obywatelskich;
4. proponowanie tematów niezależnych badań, o których mowa w art. 17b pkt 2 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich;
5. inicjowanie akcji społecznych mających na celu:
   1. podniesienie świadomości społeczeństwa w sprawach dotyczących osób z niepełnosprawnościami;
   2. wzmacnianie poszanowania praw i godności osób z niepełnosprawnościami;
   3. promowanie dobrych praktyk dotyczących ochrony praw osób z niepełnosprawnościami;
   4. zwalczanie stereotypów, uprzedzeń i szkodliwych praktyk wobec osób z niepełnosprawnościami, w tym związanych z płcią i wiekiem, we wszystkich dziedzinach życia.

Skład Rady Osób z Niepełnosprawnościami

• Jakub Gietka – aktywista na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami. Założyciel i Prezes Fundacji Celując w Przyszłość, której celem jest wsparcie niezależności i promocja zmian legislacyjnych na rzecz poprawy warunków życia i możliwości zatrudnienia OzN. Aktywnie działa w organizacjach międzynarodowych, m.in. jako członek Social Policy Action Group w EURORDIS oraz Adult Committee w SMA Europe. Studiował w Szkole Głównej Handlowej i na Akademii Leona Koźmińskiego. Najbardziej interesują go kwestie związane z asystencją osobistą, propagowaniem świadomości o osobach z niepełnosprawnościami oraz wsparciem ich zatrudnienia.
• Olga Białokozowicz – w działalność społeczną zaangażowana od 2014 r., zaczynając od podlaskich wolontariatów po aktywne zaangażowanie w organizacje studenckie. Działalność samorzeczniczą rozpoczęła w 2022 r. dzięki wymianie międzynarodowej w ramach programu Erasmus oraz projektowi „Włączamy Mobilność”. Współpracuje z organizatorami tego projektu: Fundacją Centrum Inicjatyw na rzecz Społeczeństwa i Podlaskim Sejmikiem Osób z Niepełnosprawnościami. W działaniach skupia się głównie na prawach kobiet i aktywizacji osób z niepełnosprawnościami z terenów wiejskich.
• Wioleta Jóźwiak – Główna Specjalistka ds. Dostępności Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, gdzie monitoruje działania zapewniające dostępność oferty programowej muzeum, wystaw, infrastruktury oraz organizuje wydarzenia dla OzN. Prowadzi szkolenia dotyczące: funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami oraz zakresu dostępności przestrzeni, wystaw muzealnych, tworzenia dostępnej oferty kulturalnej dla m.in. Warszawskiej Akademii Dostępności Urzędu Miasta Warszawy i Narodowego Centrum Kultury. Uczestniczka 10 edycji programu Women’s Institute on Leadership and Disability (WILD) realizowanego przez Mobility International USA, którego celem jest wzmocnienie kompetencji liderskich i budowanie sieci kobiet z niepełnosprawnościami zaangażowanych w poprawę jakości życia OzN w swoich krajach. Jest zainteresowana: dostępnością do przestrzeni i usług, w szczególności dostępu do kultury, prawami dziewcząt i kobiet z niepełnosprawnościami oraz prawem do edukacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami.
• dr Anna Drabarz – doktor prawa, prawniczka, specjalistka z zakresu prawa międzynarodowego i europejskiego, rzeczniczka równości i przestrzegania praw człowieka, naukowiec. Wieloletnia prezeska Podlaskiego Sejmiku Osób z Niepełnosprawnościami - inicjatorka wielu projektów realizowanych w Sejmiku, w tym Konwentów OzN w małych miejscowościach i wsiach na Podlasiu propagujących Konwencję o prawach ON. Pełnomocniczka Dziekana Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku ds. Osób z Niepełnosprawnościami, członkini Zarządu Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami i członkini Europejskiego Forum Niepełnosprawności.
• dr Krzysztof Kurowski – doktor prawa, specjalista z zakresu praw osób z niepełnosprawnościami, prezes Stowarzyszenia Instytut Niezależnego Życia i prezes Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami.
• dr Łukasz Orylski – doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. Zaangażowany w działalność samorzeczniczą OzN od 2003 roku. Wieloletni ekspert obszaru asystencji osobistej dla OzN, m.in.: współautor standardów asystencji w projekcie Aktywni niepełnosprawni, współautor Społecznego Projektu Ustawy o Asystencji Osobistej, prowadzący szkolenia i konsultacje z asystencji osobistej. Współautor Społecznej Strategii Deinstytucjonalizacji, aktywista Europejskiej Sieci Niezależnego Życia, członek Stowarzyszenia Instytut Niezależnego Życia, wyróżniony tytułem Ambasadora Konwencji Praw OzN przez Radę Kongresu Osób z Niepełnosprawnościami.
• Anna Alicja Lisowska – socjolożka. Od 2018 r. dąży do zmiany myślenia o padaczce jak o chorobie przekreślającej szanse na normalne życie. Stara się zapobiegać wykluczeniu społecznemu osób chorujących na epilepsję, przełamywać stereotypy związane z tą chorobą oraz udostępniać wiedzę na temat padaczki. Twarz kampanii "Padaczka? Tak, choruję. I CO Z TEGO?". Prezeska Fundacji EPI-BOHATER związanej z epilepsją.
• Patrycja Polczyk – antropolożka kultury, filozofka, aktywistka, kobieta z niepełnosprawnością. Autorka artykułów naukowych i tekstów w mainstreamowych mediach. Główne zainteresowania badawcze to obszar Disability Studies, a w szczególności kwestie dotyczące dostępu do opieki medycznej dla OzN, praw kobiet z niepełnosprawnością, rozwiązań dotyczących samodzielnego życia oraz dostępności otoczenia. Doświadczenie zdobywała w trakcie studiów, szkół letnich, projektów oraz w życiu codziennym.
• Malwina Łapińska – prawniczka, feministka, prowadzi profil na Instagramie pn. Nie.pełnosprytna, gdzie uświadamia i edukuje na temat równości – szczególnie w kontekście niepełnosprawności.
• Tomasz Grabowski – aktywny społecznie i zawodowo. Lider AAC – komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Prowadzi szkolenia i warsztaty z AAC, bierze udział w konferencjach i międzynarodowych spotkaniach m.in. V Parlamencie Osób z Niepełnosprawnościami; ATAAC 2017 – International Conference on Assistive Tech and AAC; 13th ECER AAC Conference 2021. Pracuje zdalnie w przedsiębiorstwie społecznym Stowarzyszenie Centrum Usług Dostępnych jako informatyk, specjalista ds. dostępności. Współpracuje z Fundacją Eudajmonia. Przeprowadza audyty stron internetowych pod względem dostępności cyfrowej WCAG. Celem Tomasza jest działanie na rzecz dostępności dla społeczności AAC oraz systemowej asystencji osobistej OzN.
• Wojciech Stanios – absolwent administracji ze specjalizacją zarządzania służb porządku publicznego w Wyższej Szkole Handlowej w Radomiu. Self-adwokat posiadający doświadczenie w pracy w trzecim sektorze, aktywnie działający w tym obszarze i obszarze dostępności. Zaangażowany w działania na rzecz łamania stereotypów dotyczących niepełnosprawności oraz budowania świadomości społecznej na temat osób niepełnosprawnych z perspektywy Konwencji praw osób niepełnosprawnych.
• Katarzyna Parzuchowska-Tercz – koordynatorka Zespołu Profilaktyki w Środowiskowym Centrum Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży, kierownik studiów w Mazowieckiej Szkole Zdrowienia, animatorka Teatru Kryzys, aktywistka w Fundacji Otwarte Seminaria Filozoficzno-Psychiatryczne oraz eFkropka.
• Oskar Wiśniewski – głuchy matematyk, studiuje kryminologię, działacz społeczny na rzecz g/Głuchej społeczności LGBT+. Pracuje jako lektor Polskiego Języka Migowego.
• Agnieszka Szeliga-Kuś – aktywistka społeczna. Współzałożycielka Fundacji Akademia Głuchych (poprzednio: Akademia Młodych Głuchych) i zespołu „Różowy Orzech”. Obecnie działa w obszarze social-media z promocją społeczeństwa g/Głuchych. Pracuje w obszarze kadry i płace. Czasami prowadzi także zajęcia i naucza polskiego języka migowego. Działa w obszarze praw osób g/Głuchych, niesłyszących i słabosłyszących w różnych dziedzinach, głównie w dziedzinie praw g/Głuchych kobiet.
• Anna Spyra-Michalska – nauczycielka, prowadzi kanał na YouTube w polskim języku migowym pn. Migająca Ania, działa na rzecz osób Głuchych w Katowicach i woj. śląskim.
• Maciej Kowalski – magister inżynier o specjalności Informatyka - Systemy Baz Danych, absolwent Politechniki Łódzkiej. Prezes Zarządu Oddziału Łódzkiego Polskiego Związku Głuchych. Specjalista w Centrum Rozwoju Dostępności. Ekspert od dostępności cyfrowej i komunikacyjnej, nauczyciel-wychowawca internatu w szkole dla głuchych. Członek organizacji pozarządowych: Polski Związek Głuchych, Stowarzyszenie Tłumaczy Polskiego Języka Migowego. Lektor Polskiego Języka Migowego. W Ośrodku Rozwoju Edukacji dostosowywał podręcziki szkolne dla młodzieży głuchej i słabosłyszącej. Współautor wielu publikacji papierowych oraz filmowych. Od kilku uczestnik Komisji Dialogu Obywatelskiego ds. OzN przy Prezydencie Miasta Łodzi. Z zamiłowania iluzjonista, szachista, programista.
• Grzegorz Kozłowski – ekspert głuchoniewidomy, posługuje się mową werbalną, ekspert ds. dostępności przestrzeni społecznej i publicznej dla osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi. Z wykształcenia i doświadczenia zawodowego informatyk. Wieloletni działacz na rzecz środowiska osób głuchoniewidomych, m.in.: twórca polskiego alfabetu punktowego do dłoni dla tej grupy osób; uczestnik prac różnych zespołów roboczych i komisji eksperckich rządowych, samorządowych dot. przeciwdziałania wykluczeniu OzN, pełnił funkcję członka Krajowej Rady Konsultacyjnej ds. Osób Niepełnosprawnych przy Pełnomocniku Rządu ds. OzN, wieloletni działacz organizacji pozarządowych m.in. Polskiego Związku Niewidomych, współzałożyciel Towarzystwa Pomocy Głuchoniewidomym, członek Forum Dostępnej Cyberprzestrzeni i grupy ekspertów ON-Inclusion 2014-2020. Obecnie współzałożyciel i prezes Polskiej Fundacji Osób Słabosłyszących, Członek Honorowy Polskiego Komitetu Audiofonologii i innych. Instruktor szkoleń komputerowych i wykorzystywania nowoczesnych technologii. Uczestnik konferencji międzynarodowych z zakresu głuchoślepoty. Współorganizator rekolekcji i pielgrzymek dla głuchoniewidomych.
• Krzysztof Wostal – jest działaczem na rzecz osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi, szczególnie osób głuchoniewidomych. Od 1999 r. aktywnie działa społecznie, współpracując z różnymi organizacjami pozarządowymi, radami i komisjami. Obecnie jest m.in.: członkiem i inicjatorem Rady Fundatorów Polskiej Fundacji Osób Słabosłyszących, członkiem Zarządu Stowarzyszenia Klub Kibiców Niepełnosprawnych GKS-u Katowice, założycielem i prezesem Zarządu Fundacji Transgresja. Członek Wojewódzkiej Społecznej Rady ds. Osób Niepełnosprawnych w woj. śląskim. Uczestniczy w monitorowaniu i wdrażaniu polityk sprzyjających osobom z niepełnosprawnościami, oceniał jakość współpracy władz samorządowych z OzN. Zainteresowania, to dostępność: przestrzeni publicznej, usług i transportu dla osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi, tłumaczy - przewodników dla osób głuchoniewidomych, dostępność segregacji śmieci i selektywnej zbiórki odpadów.
• dr Monika Dubiel – doktor iberystyki, psycholożka, zainteresowana nurtem studiów o niepełnosprawności (disability studies), feministycznym ujęciem niepełnosprawności. Działa na rzecz dostępności cyfrowej i komunikacyjnej dla osób niewidomych. Prowadzi popularny kanał VIP Team na temat życia, funkcjonowania i praw osób niewidomych.
• Katarzyna Heba – adwokat, od 2017 r. prowadzi własną kancelarię adwokacką. Zaangażowana w działalność na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami w zakresie prawa antydyskryminacyjnego. Brała udział w licznych projektach dotyczących stosowania Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych w Polsce, m.in. pełniła funkcję kierownika zespołu monitoringowego jednostek administracji rządowej i samorządowej w woj. pomorskim. Prowadzi szkolenia dla pracowników administracji rządowej i samorządowej, pracowników uczelni oraz sądów z różnych założeń Konwencji i ich praktycznym wdrażaniem. Szkoli także z ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami i przeprowadza audyty podmiotów publicznych w zakresie dostosowań architektonicznych  i informacyjno-komunikacyjnych do potrzeb OzN.
• Andrey Tikhonov – doktor nauk o polityce i administracji (Uniwersytet Wrocławski), nauczyciel języków obcych, językoznawca, muzyk, uczestnik różnych programów wymiany np. Fulbright FLTa i Program Kirklanda Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, aktywista, autor wielu artykułów o niepełnosprawności, maratończyk i triatlonista. Działa na rzecz osób z niepełnosprawnościami od ponad 20 lat. Mieszka we Wrocławiu, współpracuje z różnymi organizacjami pozarządowymi w obszarze dostępności dla osób z niepełnosprawnością wzrokową. Zajmuje się zmianą postrzegania OzN przez społeczeństwo i zmianą postaw wobec OzN, kreuje wizerunek OzN jako aktywnych podmiotów życia społeczno-gospodarczo-politycznego.
• Bartosz Radomski – magister fizjoterapii i przedsiębiorca, podyplomowo ukończył studia w kierunkach przygotowania pedagogicznego i tyflopedagogiki. Doświadczenie zdobywał w placówkach publicznych i przedszkolu dla dzieci z niepełnosprawnością. Prowadzi firmę od 2021 r., opierając ją na trzech filarach: działalności fizjoterapeutycznej, warsztatach i szkoleniach z zakresu dostępności oraz dostępnym transporcie OzN. Od 2016 r. prowadzi warsztaty i szkolenia dla różnych grup, od przedszkoli, przez jednostki samorządu terytorialnego, aż po przedsiębiorców i międzynarodowe korporacje. Pragnie zwracać uwagę na prawa osób poruszających się z psami asystującymi oraz poprawę dostępności obiektów użyteczności publicznej i transportu publicznego. Porusza się ze wsparciem labradora Robiego.
• Jacek Zadrożny – ekspert ds. dostępności w Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego; inicjator m.in. Forum Dostępnej Cyberprzestrzeni, które działało na rzecz informowania i uświadamiania nt. dostępności; współtwórca ustawy o dostępności; przez kilka lat był członkiem Rady Kongresu Osób z Niepełnosprawnościami. Wieloletni działacz na rzecz prawa do dostępności i praktyk dostępności.
• Anna Rozborska – wiceprezeska Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego, koordynatorka projektów krajowych i międzynarodowych, m. in: Sound of Vision, Pomocne Oko, Echolokacja dla osób z dysfunkcją wzroku i wiele innych. Zajmowała się również monitoringiem działań legislacyjnych dotyczących osób z niepełnosprawnościami, prowadziła serię szkoleń dla przedstawicieli samorządów z terenu wszystkich województw na temat dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.
• Natalia Cencora – od 2014 r. działa jako self-adwokatka w Regionalnej Organizacji Self-Adwokatów przy PSONI Koło w Jarosławiu, pracowniczka Zakładu Aktywności Zawodowej w Starych Oleszycach w PSONI Koło w Jarosławiu i dziennikarka Radia SoVo, gdzie nagrywa audycje i wywiady. Zaangażowana: w projekt „Usłysz nasze głosy - obywatel na pierwszym miejscu”, spotkania z przedstawicielami władz dot. osób z niepełnosprawnościami, różne konferencje o tematyce zatrudnienia i niezależności OzN, stale poszerza wiedzę poprzez udział w różnych warsztatach obywatelskich i rozwojowych, nawiązujących do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Najważniejsze obszary do działania to: self-adwokatura i niezależne życie w rozumieniu podejmowania decyzji.
• Joanna Piotrowska – selfadwokatka, współpracuje z Fundacją Eudajmonia i Stowarzyszeniem „W Naszym Domu” we Wrocławiu, współprowadzi zajęcia dla początkujących selfadwokatów oraz szkolenia dla kandydatów na asystentów osób z niepełnosprawnościami. Podejmuje różne działania, m.in.: organizuje i prowadzi Dolnośląski Regionalny Konwent Osób z Niepełnosprawnościami; promuje selfadwokaturę, prawo do samostanowienia i Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych; jest zaangażowana w życie społeczności lokalnej.
• Ewa Furgał – aktywistka i edukatorka w spektrum autyzmu. Założycielka i prezeska Fundacji Dziewczyny w Spektrum, autorka książek Dziewczyna w spektrum (2022) i Autentyczna w spektrum (2023). Ashoka Fellow, laureatka Nagrody Fundacji Polcul za działalność obywatelską oraz Willy Aastrup Accesibility Award za działalność na rzecz osób w spektrum autyzmu. Autorka innowacji społecznej ZAwodowe ZAprzyjaźnianie dla niepracujących kobiet w spektrum autyzmu. Członkini zespołu badawczego projektu „Osoby queer z niepełnosprawnościami” zrealizowanego na UW. Prowadzi zajęcia na studiach podyplomowych „Neuroróżnorodność na rynku pracy” na Uniwersytecie SWPS w Warszawie. Zainteresowania: prawa kobiet i osób LGBTQ+ z niepełnosprawnościami, dostępność, edukacja, zdrowie, praca i zatrudnienie OzN.
• dr Maciej Oksztulski – niemówiąca osoba ze spektrum autyzmu, doktor prawa, pracownik naukowy na Uniwersytecie w Białymstoku, stypendysta Narodowego Centrum Nauki,  analityk danych w projekcie Europe Direct Podlaskie (przygotowuje skróty orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej na stronę internetową), samorzecznik w projekcie Synapsis, członek Rady Młodych w Podlaskim Sejmiku Osób z Niepełnosprawnościami, wolontariusz Fundacji „Oswoić Świat”’ w Białymstoku. Autor ok. piętnastu artykułów naukowych dotyczących autyzmu. W badaniach naukowych pełni rolę zarówno badacza, jak i osoby badanej.
• Maciej Ryszawy – samorzecznik w spektrum autyzmu, związany z Fundacją ALEKlasa, wspierającą edukację i rozwój dzieci z Zespołem Aspergera. W latach 2019-2021 był zaangażowany w projekt samorzeczniczy „W Stronę Spektrum”. Współpracował z Fundacją Artonomia, a w kampanii „Dzieciństwo bez przemocy, dorosłość bez lęku” z inicjatywą obywatelską „Chcemy całego życia!”.
• Monika Dąbrowska – z wykształcenia pedagog z zakresu resocjalizacji i terapii uzależnień, samorzeczniczka w spektrum autyzmu, na co dzień osoba opiekuńcza OzN. Wraz z mężem Arkadiuszem, osobą niewidomą z niepełnosprawnością sprzężoną (porusza się na wózku) działają na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami, szczególnie w obszarze prawa do samostanowienia, prawa do godności oraz prawa do poszanowania potrzeby ciszy. Działania najczęściej mają formę aktywności w mediach społecznościowych i udziału w prelekcjach, ostatnio rozszerzonych o grupę uczniów ze szkół podstawowych.
• dr Krzysztof Mirosław Czechowski – związany z tematyką niepełnosprawności od początku swojej kariery zawodowej i edukacji, prywatnie tata córki z niepełnosprawnością (spektrum autyzmu i choroba dwubiegunowa afektywna). Od ponad 23 lat jest zaangażowany we współpracę z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz środowiska OzN. Od 13 lat współtwórca i prowadzący kwartalnik „Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania”, którego wydawcą jest PFRON. Orędownik i propagator rehabilitacji kompleksowej, zapoczątkowanej przez Polską Szkołę Rehabilitacji oraz zapisów w zakresie dostępności z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Zawodowo – wykładowca akademicki i koordynator ds. dostępności ZUS.
• Anna Nowak – z wykształcenia pedagożka specjalna, z zamiłowania społeczniczka i innowatorka. Założycielka, prezeska i wolontariuszka Stowarzyszenia na Rzecz Dzieci i Dorosłych z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym „ŻURAWINKA”. Członkini Poznańskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego i Wojewódzkiej Społecznej Rady ds. Osób Niepełnosprawnych przy Marszałku Województwa Wielkopolskiego. Zaangażowana w działania na rzecz OzN i ich rodzin. Inicjatorka akcji społecznej „Przewijamy Polskę”  mającej na celu powstanie w przestrzeni publicznej miejsc umożliwiających wykonanie czynności pielęgnacyjno - higienicznych dorosłym OzN. Prywatnie matka i opiekunka prawna całkowicie niesamodzielnej, głuchej córki z 4-kończynowym mózgowym porażeniem dziecięcym, której jest rzeczniczką. Ważne obszary działania to: zniesienie instytucji ubezwłasnowolnienia, kwestie rzeczywistego zabezpieczenia potrzeb osób ze sprzężoną niepełnosprawnością, realizacja i przestrzeganie zapisów Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnością.
• Monika Serkowska – asystentka zdrowienia, specjalistka zdrowia publicznego i doktorantka Pierwszej Szkoły Doktorskiej Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Zarówno zainteresowania naukowe, jak i pomocowe związane są z analizą i szukaniem dostępu do wsparcia w obszarze zdrowia psychicznego, przeciwdziałaniu stygmatyzacji, edukacji odnośnie kryzysów i zaburzeń psychicznych, szukaniu pomocy medycznej i społecznej w kryzysie, promocji zdrowia psychicznego i wsparcia w tym zakresie zarówno u dzieci oraz u osób dorosłych.