Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wprowadzenie ustawą z 7 kwietnia 2022 r. zawieszenia z mocy prawa wykonania prawomocnego postanowienia w sprawie odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką - w razie złożenia żądania podmiotu uprawnionego do złożenia w tych sprawach skargi kasacyjnej lub nadzwyczajnej - może prowadzić do naruszenia dobra dziecka, jak również praw rodzica, w tym prawa do sądu
• Takie stanowisko Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił Ministrowi Sprawiedliwości
• Chodzi o kwestię wykonywania postanowień sądowych, zasądzających powrót dziecka do miejsca stałego pobytu za granicą, a wydawanych w sprawach o uprowadzenie dziecka za granicę 

Od wielu lat obywatele piszą do Rzecznika w kwestii Konwencji haskiej z 25 października 1980 r., która dotyczy cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, i związanych z nią kwestii wynikających z uprowadzenia czy zatrzymania dziecka przez jednego z rodziców.

Na uwagę zasługuje problem dopuszczalności stosowania art. 388 [1]-388 [3] Kodeksu postępowania cywilnego, wprowadzonych nowelizacją z 7 kwietnia 2022 r. - w kontekście rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 z 25 czerwca 2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę (wersja przekształcona) (Dz.U.UE.L.2019.178.1), zwanego potocznie rozporządzeniem Bruksela II ter, które weszło w życie 1 sierpnia 2022 r., jak i wyroku ETS z 16 lutego 2023 r. (C -638/22).

Mocą ustawy z 7 kwietnia 2022 r. do Kpc wprowadzono art. 388 [1] § 1 Kpc. Zgodnie z nim w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, prowadzonych na podstawie Konwencji haskiej, na żądanie podmiotu wymienionego w art. 519 [1] § 2 [2] - a więc Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Praw Obywatelskich - zgłoszone sądowi, o którym mowa w art. 5182 § 1, w terminie nieprzekraczającym 2 tygodni od dnia uprawomocnienia się postanowienia w przedmiocie odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, wstrzymuje się z mocy prawa wykonanie tego postanowienia. 

Podobnie, na mocy wprowadzonego tą ustawą art. 388 [3] Kpc, wniesienie skargi nadzwyczajnej w takiej sprawie wstrzymuje z mocy prawa wykonanie postanowienia w przedmiocie odebrania osoby do czasu zakończenia postępowania z tej skargi.

Wstrzymanie wykonania postanowienia nie jest zakreślone żadnym terminem. Nie wiadomo bowiem, jak długo będzie trwać postępowanie przed Sądem Najwyższym. Nawet jeśli ostatecznie skarga kasacyjna nie zostanie wniesiona, wykonanie prawomocnego postanowienia zostaje wstrzymane na dwa miesiące.

Sprawy rozpatrywane w trybie Konwencji haskiej często stają się przedmiotem rozważań Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w kontekście zastosowania art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. 

16 lutego 2023 r. zapadł zaś wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (sprawa C- 638/22), stwierdzający, że art. 11 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) Nr 2201/2003 Bruksela II bis, w świetle art. 47 Karty Praw Podstawowych, należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym przyznającym organom niemającym statusu sądu uprawnienie do uzyskania wstrzymania z mocy prawa, na okres co najmniej dwóch miesięcy, wykonania orzeczenia zarządzającego powrót wydanego na podstawie Konwencji.

W uzasadnieniu TSUE stwierdził, że artykuł 11 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis nakłada na państwa członkowskie jasny i precyzyjny obowiązek osiągnięcia rezultatu, nieobwarowanego żadnym warunkiem w odniesieniu do wymogu szybkości, któremu podlegają postępowania mające za przedmiot wydanie orzeczenia zarządzającego powrót w rozumieniu Konwencji haskiej. Sąd odsyłający będzie zatem zobowiązany do zagwarantowania, w ramach swoich kompetencji, pełnej skuteczności tego przepisu prawa Unii poprzez odstąpienie w razie potrzeby od stosowania przepisów krajowych zagrażających osiągnięciu jego skuteczności. 

Trybunał wskazał również, że z art. 11 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 w świetle art. 24 i 47 KPP nie wynika, że prawo Unii nakłada na państwa członkowskie obowiązek ustanowienia dodatkowej instancji sądowej w odniesieniu do orzeczenia zarządzającego powrót, jeżeli orzeczenie to zostało wydane w ramach procedury przewidującej już dwie instancje sądowe, a procedura ta pozwala na uwzględnienie istnienia ryzyka w razie powrotu danego dziecka. Prawo to nie pozwala państwom członkowskim na nadanie środkom zaskarżenia wniesionym od takiego orzeczenia skutku wstrzymującego z mocy prawa - przeciwnie do tego, co przewiduje art. 388 [1] § 3 Kpc w brzmieniu nadanym w 2022 r. 

Trybunał zwrócił uwagę, że zasada pierwszeństwa wymaga od sądu krajowego, do którego kompetencji należy stosowanie przepisów prawa Unii, by zapewnił pełną skuteczność wymogów tego prawa w zawisłym przed nim sporze, odstępując w razie potrzeby od stosowania, z mocy własnych uprawnień, wszelkich uregulowań lub praktyk krajowych, także późniejszych, które są sprzeczne z bezpośrednio skutecznym przepisem prawa Unii, bez konieczności żądania uprzedniego zniesienia tych uregulowań lub praktyk w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym. 

Wyrok TSUE zapadł w kontekście stosowania, ze względu na datę wszczęcia sprawy z pytania prejudycjalnego, rozporządzenia Rady (WE) Nr 20201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000.

Odpowiednikiem analizowanego przez Trybunał art. 11 ust. 3 rozporządzenia 2201/2003 jest art. 24 ust. 2 i 3 rozporządzenia nr 2019/1111 zwanego rozporządzeniem Bruksela II ter. Oba te akty prawne w powołanych przepisach przy zastosowaniu art. 47 KPP oraz Konwencji haskiej akcentują, że z jednej strony - gdy dziecko zostało bezprawnie uprowadzone z miejsca stałego pobytu - jego powrót powinien nastąpić niezwłocznie, zgodnie z przewidzianymi w prawie krajowym procedurami stosowanymi w nagłych wypadkach. Z drugiej strony, powrót dziecka może nie zostać zarządzony jedynie w wyjątkowych okolicznościach, w szczególności w przypadku poważnego zagrożenia dla dziecka. 

Poza tym, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, stosowanie krajowych przepisów prawa materialnego i procesowego nie może naruszać skuteczności rozporządzenia nr 2201/2003.

RPO konsekwentnie stoi na stanowisku, że wprowadzenie ustawą z 7 kwietnia 2022 r. następującego z mocy prawa zawieszenia wykonania prawomocnego postanowienia w przedmiocie odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, w razie złożenia żądania podmiotu uprawnionego do złożenia w tych sprawach skargi kasacyjnej lub nadzwyczajnej, może prowadzić do naruszenia dobra dziecka, jak również praw rodzica (w tym prawa do sądu).

Stanowisko Rzecznika prezentowane w tym zakresie znajduje uzasadnienie zarówno w postanowieniach Konstytucji, jak również w prawie międzynarodowym i w prawie europejskim.

W szerszej formie stanowisko takie zaprezentowano w piśmie RPO z 3 listopada 2022 r. do Ministerstwa Sprawiedliwości w odpowiedzi na pismo Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich MS z 28 października 2022 r. W tym piśmie RPO - odnosząc się do wniosku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 12 października 2022 r. o wydanie przez TSUE  orzeczenia w trybie prejudycjalnym (sygn. akt ACa 1127/22)  - całkowicie podzielił wątpliwości SA dotyczące dopuszczalności stosowania art. 388 [1] Kpc w świetle art. 11 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis oraz art. 22, 24, 27 ust. 6 oraz 28 rozporządzenia Bruksela II ter. 

Marcin Wiącek prosi ministra Adama Bodnara o stanowisko w związku z orzeczeniem TSUE oraz planowanymi ewentualnymi działaniami resortu dla zapewnienia zgodności przepisów polskiego prawa polskiego z prawem unijnym.

V.7021.75.2024