Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich kolejny raz zwraca uwagę MSWiA na problemy uchodźców wojennych z Ukrainy z uzyskaniem, przywróceniem lub ponownym nadaniem statusu UKR i utratą związanych z tym uprawnień 
• Wśród uchodźców są osoby wykluczone cyfrowo lub bez dostępu do telefonu z Internetem, umożliwiającego korzystanie z aplikacji mObywatel
• A przy problemach z siecią lub awarii aplikacji obywatel Ukrainy nie ma innej możliwości udowodnienia, że jest w Polsce legalnie, objęty ochroną czasową
• Wobec braku obowiązku posiadania telefonu komórkowego rozwiązanie to powinno mieć wyłącznie charakter fakultatywny
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Valeri Vachev występuje do MSWiA

Od pierwszych dni konfliktu zbrojnego w Ukrainie Rzecznik monitoruje sytuację uchodźców wojennych przybywających do Polski. Od kilkunastu miesięcy duża liczba skarg kierowanych do BRPO dotyczy problemów z uzyskaniem, przywróceniem lub ponownym nadaniem statusu UKR i utratą związanych z tym uprawnień, wynikających z ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa.

RPO występował w tej sprawie do Pełnomocnika Rządu ds. uchodźców wojennych z Ukrainy  8 marca i 4 czerwca 2023 r. i do Prezes ZSU 20 lipca i 13 października 2023 r.  

RPO zwraca uwagę na problemy związane z brakiem możliwości jednoczesnego korzystania z ochrony czasowej na terenie więcej niż jednego z państw członkowskich UEj. Zgodnie z art. 2 ust. 3 pkt 3 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy, przepisów dotyczących legalności pobytu na terytorium RP obywatela Ukrainy, który przybył legalnie na terytorium RP od dnia 24 lutego 2022 r. i deklaruje zamiar pozostania w Polsce, nie stosuje się do obywateli Ukrainy, którzy korzystają z ochrony czasowej na terenie innego niż Polska państwa UE, przyznanej z powodu działań wojennych w Ukrainie. Ze skarg wynika, że w niektórych przypadkach uchodźcom odmawia się nadania statusu UKR, mimo ich rezygnacji z korzystania z ochrony czasowej w innym państwie UE. Jako przyczynę odmowy wskazuje się fakt, że ich dane wciąż są w unijnej platformie beneficjentów ochrony czasowej.

Praktyka ta wydaje się niezgodna z wytycznymi Komisji Europejskiej. Zgodnie z dokumentem zawierającym odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące dyrektywy Rady 2001/55/WE i decyzji wykonawczej Rady (UE) 2022/382, państwo członkowskie nie może odmówić rejestracji osoby objętej ochroną tymczasową dlatego, że jest zarejestrowana jako korzystająca z ochrony czasowej w innym państwie członkowskim. Jednocześnie dana osoba może korzystać z przypisanych jej praw tylko w jednym państwie członkowskim w danym czasie. Jak wyjaśniono, jeśli osoba objęta ochroną tymczasową jest zarejestrowana w jednym państwie członkowskim, a następnie przenosi się do innego, to drugie państwo członkowskie musi jej zapewnić prawa wynikające z dyrektywy, zarejestrować ją, a następnie zapewnić jej zezwolenie pobytowe.

Obywatele Ukrainy, którzy uzyskali nowy dokument tożsamości lub dokument podróży, napotykają też trudności, chcąc zaktualizować swoje dane w rejestrze obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium RP z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi i złożyli wniosek o nadanie numeru PESEL. Wielu uchodźców wyjeżdża do Ukrainy w celu uzyskania nowego dokumentu, najczęściej paszportu. W tej sytuacji przekroczenie granicy  jest odnotowywane na podstawie starego dokumentu, natomiast podczas powrotu do Polski cudzoziemcy posługują się nowym dokumentem z Ukrainy. Wtedy informacja o powrocie nie zostaje odnotowana w istniejącym wcześniej rekordzie w rejestrze obywateli Ukrainy dotyczącym danej osoby, a z danych umieszczonych w rejestrze wynika, że cudzoziemiec wyjechał na czas powyżej 30 dni - co powoduje utratę statusu UKR i związanych z nim uprawnień.

Zgodnie z informacjami uzyskanymi przez cudzoziemców od Straży Granicznej  i ZUS, w celu aktualizacji danych dotyczących nowego dokumentu należy zwrócić się do urzędu gminy. Jednak mimo zgłoszenia faktu uzyskania nowego dokumentu zdarza się, że aktualne dane dotyczące ponownego wjazdu do Polski w dalszym ciągu nie są widoczne w rejestrze obywateli Ukrainy, ponieważ dane o przekroczeniach granicy na podstawie różnych dokumentów podróży nie zostają scalone.

Ze względu na brak znajomości zasad postępowania w przypadku utraty lub odmowy nadania statusu UKR, podejmowane przez obywateli Ukrainy próby jego uzyskania, przywrócenia lub ponownego nadania są często czasochłonne. W niektórych sytuacjach samodzielne wyjaśnianie przyczyny błędów w rejestrze bywa skomplikowane i wymaga długiej korespondencji. Zgodnie z informacjami przekazanymi RPO praktyka organów gminy ma być różna i sposób załatwienia sprawy może zależeć od konkretnego urzędu, co powoduje, że obywatele Ukrainy po otrzymaniu odmowy w jednym urzędzie, zwracają się do organu w innej dzielnicy lub miejscowości, co może zwiększać szansę na pozytywne załatwienie sprawy. Skutkuje to pogłębianiem braku zaufania do organów administracji, a także dodatkowym obciążeniem urzędników.

Inny problem dotyczy elektronicznego dokumentu Diia.pl, dokumentu potwierdzającego tożsamość oraz legalny pobyt uchodźców z Ukrainy w  Polsce i umożliwiającego podróżowanie po UE. Ze skarg do RPO wynika, że po uzyskaniu zezwolenia na pobyt przez obywatela Ukrainy, którego pobyt na terytorium RP był wcześniej legalny na podstawie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy, traci on możliwość posługiwania się dokumentem elektronicznym Diia.pl, nawet jeśli beneficjentem ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy wciąż jest jego dziecko. Rodzic traci więc jednocześnie dostęp do dokumentu cyfrowego swojego dziecka. 

W piśmie z 15 marca 2023 r. RPO wskazywał MSWiA, że ze względu na możliwość posługiwania się profilem zaufanym jedynie przez osoby fizyczne z pełną albo ograniczoną zdolnością do czynności prawnych, cudzoziemcy do 13. roku życia nie mogą mieć profilu zaufanego, a co się z tym wiąże, także dokumentu elektronicznego Diia.pl.

Pozbawienie rodziców po uzyskaniu przez nich zezwolenia pobytowego dostępu do dokumentów elektronicznych dzieci może uniemożliwiać małoletnim cudzoziemcom swobodne podróżowanie. W takim przypadku dzieci nie posiadają także żadnych dokumentów poświadczających ich prawo do legalnego pobytu w Polsce i objęcia ich ochroną czasową. Może to być szczególnie problematyczne podczas ponownego wjazdu do Polski w związku z wymogiem okazania SG dokumentu elektronicznego Diia.pl w celu uniknięcia utraty statusu UKR.

RPO już wcześniej zwracał uwagę MSWiA, że wydawanie jedynie w formie elektronicznej dokumentu potwierdzającego legalność pobytu w Polsce i uprawniającego do przekraczania granicy może sprawiać trudności nie tylko dla małoletnich cudzoziemców, ale także dla osób z niepełnosprawnościami czy osób starszych. 

Wśród uchodźców z Ukrainy są osoby o różnym poziomie kompetencji cyfrowych, w tym wykluczone cyfrowo, bez dostępu do telefonu z Internetem, umożliwiającego korzystanie z aplikacji mObywatel. Wobec problemów z siecią lub awarii aplikacji nie przewidziano innej możliwości udowodnienia przez obywateli Ukrainy, że są w Polsce legalnie, objęci ochroną czasową. Nie ma zaś obowiązku posiadania telefonu komórkowego. Rozwiązanie to powinno zatem mieć wyłącznie charakter fakultatywny.

Valeri Vachev zwraca się do podsekretarza stanu w MSWiA Macieja Duszczyka o odniesienie się do opisanych kwestii, w tym do postulatu wydania wytycznych w celu ujednolicenie praktyki organów gminy lub podjęcia innych odpowiednich działań informacyjnych. Pyta też, czy opracowano i upowszechniono publicznie dostępną informację o zasadach postępowania w przypadku utraty lub odmowy nadania statusu UKR. Prosi także o rozważenie  wydawania dokumentu poświadczającego legalny pobyt uchodźców wojennych z Ukrainy na terytorium Polski i korzystanie przez nich z ochrony czasowej w formie papierowej lub opracowanie rozwiązań uwzględniających sytuację osób wykluczonych cyfrowo.

XI.541.139.2022