Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dla ponad 1370 dzieci - wobec których wydano postanowienia o umieszczeniu w pieczy zastępczej - nie ma miejsca w bezpiecznych domach i placówkach
• Analiza danych urzędów wojewódzkich wskazuje, że w całym kraju występuje niedobór miejsc zarówno w pieczy rodzinnej, jak i instytucjonalnej
• Mimo działań podejmowanych lokalnie przez organizatorów pieczy zastępczej, zjawisko wydaje się wciąż pogłębiać, co narusza prawa dziecka będące wartością nadrzędną
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk pisze do minister rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk

Problematyka przestrzegania praw dzieci i funkcjonowania systemu opieki nad dzieckiem pozbawionym pieczy rodziców jest jednym z ważnych obszarów działalności Rzecznika Praw Obywatelskich.

Każde dziecko ma prawo do wzrastania w stabilnym i bezpiecznym środowisku wychowawczym, a dziecko, które nie może się wychowywać w swojej biologicznej rodzinie, ma prawo uzyskać stałą opiekę w rodzinnopodobnych formach pieczy lub w nowej rodzinie poprzez adopcję. Wynika to wprost z art. 20 i 21 Konwencji ONZ o prawach dziecka. Stanowią one, że dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. Państwa-Strony zgodnie ze swym prawem wewnętrznym zapewnią takiemu dziecku opiekę zastępczą. Tego rodzaju opieka może obejmować m.in. umieszczenie w rodzinie zastępczej, adopcję lub - gdy jest to niezbędne - umieszczenie w odpowiedniej instytucji opieki nad dziećmi. Państwa-Strony uznające i/lub dopuszczające system adopcji zapewnią, aby dobro dziecka było celem najwyższym.

Zasada dobra dziecka jest eksponowana w wielu aktach prawnych i orzecznictwie. Z art. 3 ust. 1 Konwencji wynika, że we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. 

Sąd Najwyższy uznał, że ten przepis Konwencji formułuje bezwzględny obowiązek prawny w postaci nakazu, by we wszystkich sprawach odnoszących się do dzieci sądy sugerowały się interesem dziecka jako wartością nadrzędną. W myśl art. 72 ust. 1 Konstytucji RP Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że dobro dziecka jest konstytucyjną klauzulą generalną, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków między rodzicami i dziećmi.

Realizacja praw dziecka wymaga zatem od ustawodawcy oraz organów wykonujących prawo spójnych systemowo działań, tak aby interes najmłodszych nie był narażony na szwank. Niezwykle ważną kwestią pozostaje efektywność systemu opieki. W przypadku dzieci, których dobro jest zagrożone (co potwierdza orzeczenie sądu) brak możliwości wykonania orzeczenia sądu opiekuńczego o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej z braku wolnych miejsc, nie tylko podważa wiarygodność powyższych gwarancji, ale przed wszystkim narusza prawa dziecka.

W związku z docierającymi do RPO informacjami o braku wolnych miejsc w pieczy zastępczej - zarówno rodzinnej jak i instytucjonalnej - powodujących niemożność realizacji orzeczeń sądów, Rzecznik spytał urzędy wojewódzkie o liczbę dzieci oczekujących na skierowanie do pieczy. Z zebranych danych wynika, że dla ponad 1370 dzieci - w stosunku do których wydano postanowienia o umieszczeniu w pieczy zastępczej - nie ma miejsca w bezpiecznych domach i placówkach. 

Analiza informacji z urzędów wojewódzkich wskazuje, że na terenie całego kraju występuje niedobór miejsc zarówno w pieczy rodzinnej jak i instytucjonalnej. Mimo działań podejmowanych lokalnie przez organizatorów pieczy zastępczej, zjawisko to wydaje się wciąż pogłębiać.

W opinii Rzecznika sytuacja ma charakter kryzysowy i wymaga analizy i działań zaradczych. Mimo słusznych rozwiązań prawnych zwiększających ochronę dzieci przed pokrzywdzeniem, ze względu na brak miejsc w pieczy zastępczej dzieci pozostają w niebezpiecznym dla nich środowisku, a ich prawa nie są w pełni realizowane.

ZRPO prosi Panią Minister o stanowisko i podjęcie stosownych działań na rzecz poprawy systemu.

III.502.12.2023