Biuletyn Informacji Publicznej RPO

22 lutego 2023 r. Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) opublikował raport z wizyty w Polsce, przeprowadzonej 21 marca – 1 kwietnia 2022 r. wraz z odpowiedzią polskiego rządu.

Jednocześnie Polska przystąpiła do procedury automatycznej (natychmiastowej) publikacji przyszłych raportów i odpowiedzi. Tym samym staliśmy się 16. państwem Rady Europy, które zdecydowało się na taki krok.

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur (KMPT) wyraża satysfakcję z powyższej decyzji.

Przyjęte rozwiązanie znacznie skróci czas publikacji raportu i odpowiedzi, co umożliwi wszystkim zainteresowanym stronom zapoznanie się z problemami sygnalizowanymi przez CPT, poglądami i rekomendacjami, z korzyścią dla publicznej debaty w obszarze funkcjonowania miejsc pozbawienia wolności i prewencji tortur oraz procesu stanowienia prawa. Krok ten sprzyja transparentności w wyborze środków, jakie należy wdrożyć i monitorować w celu skutecznej prewencji tortur.

Decyzja o przystąpieniu do procedury automatycznej publikacji czyni zadość postulatom Rzecznika Praw Obywatelskich, przedstawianych w wystąpieniach do Prezesa Rady Ministrów i Ministra Sprawiedliwości.

Postulat przystąpienia Polski do procedury automatycznej publikacji był również jednym z zaleceń KMPT wskazanych w raporcie tematycznym poświęconym wdrażaniu przez Polskę zaleceń międzynarodowych organów ds. zapobiegania torturom.

KMPT wyraża nadzieję, że decyzja ta wzmocni krajowy dialog w zakresie zapobiegania torturom i przyczyni się do rozwiązania sygnalizowanych przez CPT i KMPT problemów oraz wdrożenia efektywnych rozwiązań zapobiegawczych.

KMPT ma również nadzieję, że Ministerstwo Sprawiedliwości, wzorem lat ubiegłych, udostępni opinii publicznej tłumaczenie raportu na język polski, przez zamieszczenie go na stronie internetowej resortu.

Jakie problemy wskazuje CPT w raporcie

Opublikowany raport CPT stanowi rezultat siódmej okresowej wizytacji Komitetu w Polsce po przyjęciu i ratyfikowaniu Europejskiej Konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.

Wizytacja CPT miała na celu przegląd działań podjętych przez polskie władze w odpowiedzi na zalecenia sformułowane po poprzednich wizytach.

W związku z tym szczególną uwagę zwrócono na traktowanie i warunki zatrzymania osób przebywających w policyjnych miejscach zatrzymań, cudzoziemców przebywających w placówkach Straży Granicznej, osób osadzonych w jednostkach penitencjarnych i pacjentów Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym (KOZZD).

Jednostki policyjne

Większość zatrzymanych, z którymi rozmawiali przedstawiciele CPT, wskazywała, że byli traktowani przez funkcjonariuszy Policji w odpowiedni sposób. Niemniej jednak pojawiły się również sygnały o nadmiernym użyciu siły podczas zatrzymania, w tym uderzaniu dłonią lub pałką, ciasnym zapięciu kajdanek, brutalnym popychaniu twarzą do ziemi i klęczeniu na zatrzymanym mimo niestawiania oporu.

Komitet zwrócił też m.in. uwagę na:

• brak lub wadliwe działanie podstawowych gwarancji zapobiegawczych. Zatrzymani nie mogli powiadomić swoich bliskich o fakcie zatrzymania lub taka informacja była przekazywana z opóźnieniem. Zatrzymani nie otrzymali też informacji zwrotnej, czy wniosek o powiadomienie wybranej osoby udało się zrealizować;
• brak systemu pomocy prawnej dla zatrzymanych na wczesnym etapie zatrzymania i brak transpozycji przez Polskę do prawa krajowego wymogów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z 26 października 2016 r. w sprawie dostępu do pomocy prawnej. Oznacza to w praktyce, że osoby mniej zamożne są faktycznie pozbawione dostępu do adwokata;
• obecność policjantów podczas badań medycznych, brak lub słaby system rejestracji obrażeń, potrzebę zawiadamiania Prokuratury w przypadku ujawnienia obrażeń przez personel medyczny;
• potrzebę specjalistycznych szkoleń personelu medycznego z zakresu rejestracji i dokumentowania obrażeń oraz przeprowadzenia rozmów z pokrzywdzonymi;
• nieinformowanie o przysługujących prawach w momencie zatrzymania;
• potrzebę rejestracji audio i/lub video przesłuchań policyjnych, w tym wstępnych przesłuchań;
• usunięcie kaftanów bezpieczeństwa z katalogu środków przymusu bezpośredniego, stosowanego w policyjnych aresztach;
• potrzebę stosowania kontroli osobistych w sposób etapowy i tylko w sytuacji, gdy istnieją uzasadnione podejrzenia w stosunku do zatrzymanego, że może posiadać przedmioty niebezpieczne, a pobieżne przeszukanie nie doprowadzi do ich wykrycia.

Detencja cudzoziemców

Komitet odnotował kryzys na granicy polsko-białoruskiej i zmiany polskiego prawa, które przyznało możliwość natychmiastowego odsyłania osób nielegalnie przekraczających granicę i pozostawienia bez rozpoznania wniosku o nadanie statusu uchodźcy.

CPT przypominał o zasadzie non-refoulement i utrwalonym orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zgodnie z którym państwa są bezwzględnie zobowiązane do niewysyłania osoby do kraju, co do którego istnieją istotne podstawy, by sądzić, że grozi jej tam rzeczywiste ryzyko poddania torturom lub innym formom niewłaściwego traktowania. Obowiązek ten ma zastosowanie do każdej formy przymusowego wydalenia.

Komitet odnotował akceptowalne warunki materialne w odwiedzonych ośrodkach dla cudzoziemców. Jednocześnie zwrócił uwagę na zmianę przepisów w odniesieniu do minimalnej powierzchni mieszkalnej przypadającej na osobę w strzeżonym ośrodku lub areszcie dla cudzoziemców. Norma ta została obniżona z 4 metrów kwadratowych na 2 metry, w określonych okolicznościach. CPT zalecił przywrócenie poprzedniego standardu.

Ponadto Komitet zwrócił m.in. uwagę na:

• brak konstruktywnych, celowych zajęć dla dorosłych przebywających w strzeżonych ośrodkach;
• braku usystematyzowanych, codziennych zajęć dla dzieci w wieku przedszkolnym;
• długi okres czasu pozbawienia wolności rodzin z dziećmi (wiele rodzin przebywało w strzeżonych ośrodkach pół roku i dłużej);
• potrzebę obecności w strzeżonych ośrodkach, przez całą dobę, osoby przeszkolonej w udzielaniu pierwszej pomocy, w tym używaniu defibrylatora;
• brak regularnych wizyt lekarzy psychiatrów i brak psychologów klinicznych;
• duże opóźnienia w dostępie do specjalistycznej opieki medycznej, w tym stomatologicznej i ginekologicznej;
• brak badań pod kątem ewentualnych traumatycznych zaburzeń psychicznych i oznak wiktymizacji;
• potrzebę wprowadzenie rejestru urazów stwierdzonych podczas przyjęcia i pobytu w placówce Straży Granicznej;
• potrzebę specjalistycznych szkoleń personelu medycznego w zakresie dokumentowania i interpretacji obrażeń, w tym technik przeprowadzania rozmów z osobami, które mogły być niewłaściwie traktowane;
• przypadki naruszania tajemnicy lekarskiej w sytuacjach, gdy inni cudzoziemcy byli proszeni o udział w badaniach w celach tłumaczenia;
• braku regulaminu w języku kurdyjskim;
• tłumaczenia orzeczeń sądowych w językach niezrozumiałych dla cudzoziemców;
• brak profesjonalnego, zorganizowanego w porozumieniu z właściwymi izbami adwokackimi, systemu pomocy prawnej (była ona świadczona jedynie przez przedstawicieli organizacji pozarządowych);
• potrzebę zaprzestania stosowania łóżek do unieruchamiania w strzeżonych ośrodkach – zdaniem CPT cudzoziemiec powinien, w razie potrzeby, zostać przewieziony do placówki medycznej, gdzie pod nadzorem klinicznym będzie można zastosować taką interwencję;
• rutynowe stosowanie kontroli osobistych wobec osób przyjmowanych do ośrodków strzeżonych, w tym dzieci, oraz brak etapowej realizacji takich czynności;
• praktykę zwracania się do cudzoziemców po numerze, a nie po nazwisku;
• potrzebę poprawy szkoleń w zakresie języków obcych i komunikacji międzykulturowej;
• brak jasnej polityki dotyczącej systemu skargowego i słabą wiedzę cudzoziemców o możliwości składania skarg.

Jednostki penitencjarne

Komitet odnotował brak postępu we wdrażaniu wieloletniego zalecenia koncentrującego się na zapewnieniu właściwej normy powierzchniowej w przeliczeniu na jedną osobę. Zgodnie ze standardami CPT na jednego więźnia powinno przypadać minimum 4 metry kwadratowe w celach wieloosobowych oraz 6 metrów kwadratowych w celach jednoosobowych (do metrażu nie wlicza się kącika sanitarnego).

Ponadto negatywnie ocenił sytuację osób tymczasowo aresztowanych, które poza codziennymi, godzinnymi ćwiczeniami na świeżym powietrzu i sporadycznym korzystaniem ze świetlicy, całe dnie spędzają w celach mieszkalnych, bez żadnych konstruktywnych zajęć.

CPT zwrócił też uwagę na brak odpowiedniej liczby personelu służby zdrowia zatrudnionego w jednostkach penitencjarnych i wadliwy system badań medycznych oraz wykrywania i dokumentowania obrażeń. Zdaniem CPT badania medyczne były pobieżne i powierzchowne, ograniczały się do zadania ogólnych pytań o stan zdrowia; ponadto brakowało pełnego badania fizykalnego. 

Nie odnotowano też postępu w zakresie sposobu dokumentowania obrażeń więźniów – żadna jednostka nie prowadziła specjalnego rejestru do rejestrowania obrażeń, opisy urazów były powierzchowne i nie zawierały wniosków lekarza co do możliwego pochodzenia obrażeń lub zgodności obrażeń z oświadczeniami osadzonego.

Ponadto CPT zwrócił m.in. uwagę na:

• potrzebę dokumentowania obrażeń za pomocą zdjęć i „map ciała” (wskazał również, jakie elementy powinien zawierać protokół z badania medycznego);
• potrzebę właściwego zgłaszania Prokuratorowi ujawnionych przypadków niewłaściwego traktowania;
• filtrowanie przez funkcjonariuszy próśb osadzonych o konsultację medyczną;
• obecność funkcjonariuszy niewykonujących zawodu medycznego w czasie badań i konsultacji medycznych;
• korzystanie z pomocy współwięźniów w tłumaczeniu rozmów z personelem medycznym;
• trudności w dostępie do specjalistycznej opieki medycznej, w tym stomatologicznej i psychiatrycznej;
• ograniczenia w dostępie osób tymczasowo aresztowanych do odwiedzin i rozmów telefonicznych, w tym z adwokatami.

Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym

Delegacja CPT odwiedziła siedzibę ośrodka w Gostyninie i oddział zamiejscowy w Czersku.

Komitet zwrócił uwagę na podejmowane w Ośrodku nadmierne środki bezpieczeństwa, które nie mają charakteru zindywidualizowanego i nie są dostosowane do poziomu zagrożenia:

• badania i zabiegi medyczne odbywały się w zasięgu wzroku pracowników ochrony;
• stosowano kajdanki podczas zewnętrznych konsultacji medycznych (w tym ginekologicznych i stomatologicznych);
• zasięgiem monitoringu objęto cały teren ośrodka, w tym toalety i prysznice (CPT zwrócił też uwagę, że strefy maskowania nie obejmują miejsc, gdzie pacjenci ubierają się i rozbierają, co jest równoznaczne z poniżającym traktowaniem);
• wewnątrz pomieszczeń mieszkalnych obecni byli liczni pracownicy ochrony, którzy dodatkowo posiadali przy sobie kajdanki, gaz pieprzowy i pałki (w ocenie CPT jest to zastraszająca i nieuzasadniona praktyka, której należy natychmiast zaprzestać).

Ponadto Komitet zwrócił uwagę m.in. na:

• przeludnienie ośrodka i otrzymane sygnały o słabo działającej wentylacji (zwłaszcza latem) – rekomendował podjęcie działań zmierzających do ograniczenia obłożenia ośrodka (np. przez przeniesienie większej liczby pacjentów do oddziału zamiejscowego w Czersku) oraz zapewnienie przynajmniej kilku jednoosobowych sal w siedzibie oddziału zamiejscowego;
• obecność piętrowych łóżek – rekomendował, by po zmniejszeniu przeludnienia usunięto je z ośrodka;
• niepozwalanie pacjentom na pracę i gotowanie własnych posiłków;
• słaby dostęp pacjentów do ćwiczeń rekreacyjnych – CPT zalecił zapewnienie pacjentom nieograniczonego dostępu do ćwiczeń na świeżym powietrzu, chyba że zajęcia terapeutyczne wymagają ich obecności na oddziale;
• potrzebę ulepszenia placu spacerowego w Czersku, zwłaszcza przez zapewnienie ochrony przed złymi warunkami atmosferycznymi i przystosowanie placu do jakiejś formy grupowych zajęć sportowych;
• potrzebę przeprowadzania z pacjentem rozmowy podsumowującej, po zastosowaniu przymusu bezpośredniego.

Komitet podkreślił również, że trwające prace nad nowelizacją ustawy o KOZZD powinny stać się okazją do przeformułowania celu ośrodka, z opartego na bezpieczeństwie na oparty na rehabilitacji, co oznacza odpowiednie przygotowanie do zwolnienia we współpracy ze strukturami społeczności zewnętrznej. Powinno to obejmować także stworzenie alternatyw dla umieszczenia w placówce.

W odpowiedzi polskie władze przedstawiły informacje na temat środków podjętych w celu wdrożenia zaleceń CPT.