Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dzieci przybyłe z Ukrainy po agresji Rosji z 24 lutego 2022 r., które w Polsce trafiły do pieczy zastępczej, muszą po uzyskaniu pełnoletności opuścić rodziny zastępcze czy placówki opiekuńczo-wychowawcze – nawet jeśli kontynuują naukę w Polsce
• Budzi to zaniepokojenie Rzecznika Praw Obywatelskich, gdyż ewentualny powrót do Ukrainy niesie uzasadnione obawy o ich zdrowie i życie 
• Dlatego niezbędne są pilne działania legislacyjne na rzecz poprawy sytuacji uchodźców wojennych z Ukrainy osiągających pełnoletność w pieczy zastępczej w Polsce 

Wobec braku rozwiązań systemowych dotyczących takiej sytuacji zastępca RPO Stanisław Trociuk zwraca się do minister rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk. 

Do RPO wpłynęła skarga ws. trudnej sytuacji dzieci przybyłych Polski po 24 lutego 2022 r., które umieszczono w pieczy zastępczej. Podkreślono, że osoby te po uzyskaniu pełnoletności muszą opuścić placówki pieczy, nawet jeśli kontynuują jeszcze naukę w Polsce.

Specustawa o pomocy obywatelom Ukrainy nie określa w sposób szczególny sposobu postępowania w stosunku do obywateli Ukrainy umieszczonych w placówkach pieczy zastępczej po osiągnięciu przez nich pełnoletności - obejmuje ona jedynie dzieci. 

W myśl art. 5 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej osoba, o której mowa w ust. 1 pkt 1-3, nie traci uprawnień określonych w dziale IV ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w przypadku podjęcia nauki poza granicami RP. Przepisy działu III ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej stosuje się także do małoletniego cudzoziemca niewymienionego w ust. 1 pkt 2-4, przebywającego w RP.

W tym świetle zasadnicze dla ustalenia sposobu postępowania wobec obywatela Ukrainy, który osiągnął pełnoletność, przebywając w pieczy zastępczej, ma podstawa prawna jego pobytu w Polsce. W zależności bowiem od tego następuje ustalenie, czy przepisy ustawy o pieczy zastępczej mają zastosowanie do danego wychowanka i w jakim zakresie, m.in. czy wychowanek podlega regulacjom ustawowym również po osiągnięciu pełnoletności.

Obecnie do obywateli Ukrainy-uchodźców wojennych uzyskujących pełnoletność w pieczy zastępczej nie mają zastosowania przepisy działu III ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, zwłaszcza art. 37 ust. 2, mówiące że osoba, która osiągnęła pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej, może przebywać w dotychczasowej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej albo regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej za zgodą odpowiednio rodziny zastępczej, prowadzącego rodzinny dom dziecka, dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej albo dyrektora regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25. roku życia, jeżeli: 

• uczy się w szkole; 
• uczy się w uczelni; 
• uczy się u pracodawcy w celu przygotowania zawodowego; 
• uczy się na kursach, jeżeli ich ukończenie jest zgodne z indywidualnym programem usamodzielnienia;
• legitymuje się orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. 

Bezpośredniego zastosowania wobec tej grupy wychowanków pieczy nie mają także przepisy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej regulujące proces usamodzielnienia, tj. przepisy znajdujące się w dziale IV ustawy.

Oznacza to, że brak jest rozwiązań prawnych, które umożliwiłyby kompleksowe zabezpieczenie praw dzieci-uchodźców wojennych z Ukrainy, które osiągnęły pełnoletność w pieczy zastępczej i formalnie spełniają, w równym stopniu co inni wychowankowie, warunki do pozostania w dotychczasowych formach pieczy zastępczej. 

Na władzy publicznej spoczywa obowiązek kreowania spójnej systemowo polityki socjalnej oraz wspierającej dzieci. Gwarancje szczególnej pomocy i opieki władz publicznych względem dzieci pozbawionych opieki rodziców, wynikające z art. 72 ust. 2 Konstytucji, nie mogą być respektowane wybiórczo. Dobro wszystkich wychowanków powinno być traktowane jako cel nadrzędny z uwagi m.in. na gwarancje konstytucyjne i obowiązek  ochrony i opieki wynikający z art. 3 Konwencji o prawach dziecka.

Realizacja przez państwo zadań pieczy zastępczej nie może odbywać się w sposób narażający na szwank dobro wychowanków. Podważa to nie tylko wiarygodność gwarancji co do zapewnienia dzieciom prawa do specjalnej ochrony i pomocy, ale narusza także prawa dziecka.

W tym kontekście ZRPO zwraca uwagę, że mechanizm ochrony czasowej, uruchomiony decyzją wykonawczą Rady UE 2022/382 z  4 marca 2022 r. stwierdzającą istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 Dyrektywy 2001/55/WE -  w związku z jego przedłużeniem do 4 marca 2024 r. – nadal obejmuje dzieci, które przybyły z Ukrainy. Dyrektywa określiła zasady powrotu osób korzystających z tymczasowej ochrony oraz osób, w odniesieniu do których tymczasowa ochrona została zakończona, i wskazano, że powroty odbywają się z właściwym poszanowaniem godności ludzkiej. W przypadku stosowania tych przepisów w odniesieniu do dzieci, powroty powinny być więc organizowane z uwzględnieniem dobra i interesu dziecka. 

Istotne jest też stanowisko Wysokiego Komisarza ONZ ds. uchodźców w sprawie powrotów do Ukrainy z marca 2022 r. Wzywa ono państwa do wstrzymania przymusowych powrotów obywateli i byłych stałych mieszkańców Ukrainy ze względu na niestabilną sytuację w Ukrainie. Podniesiono, że zakaz przymusowych powrotów stanowi minimalny standard i musi obowiązywać do czasu, gdy sytuacja w Ukrainie ulegnie znacznej poprawie, umożliwiającej bezpieczny i godny powrót.

W opinii RPO sytuacja braku rozwiązań systemowych dotyczących dzieci - uchodźców wojennych z Ukrainy po uzyskaniu przez nie pełnoletności, gdy ich ewentualny powrót na terytorium Ukrainy niesie uzasadnioną obawę o zdrowie i życie z uwagi na działania zbrojne, wymaga pilnych działań legislacyjnych.

Kwestie te były przedmiotem korespondencji RPO z MRiPS. W piśmie z 30 listopada 2023 r.  poinformowano, że sygnalizowane zagadnienia są analizowane celem wypracowania optymalnych rozwiązań.

ZRPO zwraca się do MRPiPS o stanowisko oraz informację o wynikach analiz i planowanych działaniach na rzecz poprawy sytuacji w tym zakresie.

III.554.7.2023