Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dzieci przybyłe z Ukrainy po agresji Rosji z 24 lutego 2022 r., które w Polsce trafiły do pieczy zastępczej, muszą po uzyskaniu pełnoletności opuścić rodziny zastępcze czy placówki opiekuńczo-wychowawcze – nawet jeśli kontynuują naukę w Polsce
• Budzi to zaniepokojenie Rzecznika Praw Obywatelskich, gdyż ewentualny powrót do Ukrainy niesie uzasadnione obawy o ich zdrowie i życie 
• Dlatego niezbędne są pilne działania legislacyjne na rzecz poprawy sytuacji uchodźców wojennych z Ukrainy osiągających pełnoletność w pieczy zastępczej w Polsce 
• Kwestia możliwości dalszego pobytu w pieczy zastępczej wszystkich osób - obywateli Ukrainy -  które osiągnęły pełnoletność w pieczy zastępczej, bez względu na ich podstawę pobytową, jest w dalszym ciągu poddawana analizom systemowym celem wypracowania optymalnych rozwiązań - odpisało MRPiPS. 

Wobec braku rozwiązań systemowych dotyczących takiej sytuacji zastępca RPO Stanisław Trociuk zwraca się do minister rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk. 

Do RPO wpłynęła skarga ws. trudnej sytuacji dzieci przybyłych Polski po 24 lutego 2022 r., które umieszczono w pieczy zastępczej. Podkreślono, że osoby te po uzyskaniu pełnoletności muszą opuścić placówki pieczy, nawet jeśli kontynuują jeszcze naukę w Polsce.

Specustawa o pomocy obywatelom Ukrainy nie określa w sposób szczególny sposobu postępowania w stosunku do obywateli Ukrainy umieszczonych w placówkach pieczy zastępczej po osiągnięciu przez nich pełnoletności - obejmuje ona jedynie dzieci. 

W myśl art. 5 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej osoba, o której mowa w ust. 1 pkt 1-3, nie traci uprawnień określonych w dziale IV ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w przypadku podjęcia nauki poza granicami RP. Przepisy działu III ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej stosuje się także do małoletniego cudzoziemca niewymienionego w ust. 1 pkt 2-4, przebywającego w RP.

W tym świetle zasadnicze dla ustalenia sposobu postępowania wobec obywatela Ukrainy, który osiągnął pełnoletność, przebywając w pieczy zastępczej, ma podstawa prawna jego pobytu w Polsce. W zależności bowiem od tego następuje ustalenie, czy przepisy ustawy o pieczy zastępczej mają zastosowanie do danego wychowanka i w jakim zakresie, m.in. czy wychowanek podlega regulacjom ustawowym również po osiągnięciu pełnoletności.

Obecnie do obywateli Ukrainy-uchodźców wojennych uzyskujących pełnoletność w pieczy zastępczej nie mają zastosowania przepisy działu III ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, zwłaszcza art. 37 ust. 2, mówiące że osoba, która osiągnęła pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej, może przebywać w dotychczasowej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej albo regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej za zgodą odpowiednio rodziny zastępczej, prowadzącego rodzinny dom dziecka, dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej albo dyrektora regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25. roku życia, jeżeli: 

• uczy się w szkole; 
• uczy się w uczelni; 
• uczy się u pracodawcy w celu przygotowania zawodowego; 
• uczy się na kursach, jeżeli ich ukończenie jest zgodne z indywidualnym programem usamodzielnienia;
• legitymuje się orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. 

Bezpośredniego zastosowania wobec tej grupy wychowanków pieczy nie mają także przepisy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej regulujące proces usamodzielnienia, tj. przepisy znajdujące się w dziale IV ustawy.

Oznacza to, że brak jest rozwiązań prawnych, które umożliwiłyby kompleksowe zabezpieczenie praw dzieci-uchodźców wojennych z Ukrainy, które osiągnęły pełnoletność w pieczy zastępczej i formalnie spełniają, w równym stopniu co inni wychowankowie, warunki do pozostania w dotychczasowych formach pieczy zastępczej. 

Na władzy publicznej spoczywa obowiązek kreowania spójnej systemowo polityki socjalnej oraz wspierającej dzieci. Gwarancje szczególnej pomocy i opieki władz publicznych względem dzieci pozbawionych opieki rodziców, wynikające z art. 72 ust. 2 Konstytucji, nie mogą być respektowane wybiórczo. Dobro wszystkich wychowanków powinno być traktowane jako cel nadrzędny z uwagi m.in. na gwarancje konstytucyjne i obowiązek  ochrony i opieki wynikający z art. 3 Konwencji o prawach dziecka.

Realizacja przez państwo zadań pieczy zastępczej nie może odbywać się w sposób narażający na szwank dobro wychowanków. Podważa to nie tylko wiarygodność gwarancji co do zapewnienia dzieciom prawa do specjalnej ochrony i pomocy, ale narusza także prawa dziecka.

W tym kontekście ZRPO zwraca uwagę, że mechanizm ochrony czasowej, uruchomiony decyzją wykonawczą Rady UE 2022/382 z  4 marca 2022 r. stwierdzającą istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 Dyrektywy 2001/55/WE -  w związku z jego przedłużeniem do 4 marca 2024 r. – nadal obejmuje dzieci, które przybyły z Ukrainy. Dyrektywa określiła zasady powrotu osób korzystających z tymczasowej ochrony oraz osób, w odniesieniu do których tymczasowa ochrona została zakończona, i wskazano, że powroty odbywają się z właściwym poszanowaniem godności ludzkiej. W przypadku stosowania tych przepisów w odniesieniu do dzieci, powroty powinny być więc organizowane z uwzględnieniem dobra i interesu dziecka. 

Istotne jest też stanowisko Wysokiego Komisarza ONZ ds. uchodźców w sprawie powrotów do Ukrainy z marca 2022 r. Wzywa ono państwa do wstrzymania przymusowych powrotów obywateli i byłych stałych mieszkańców Ukrainy ze względu na niestabilną sytuację w Ukrainie. Podniesiono, że zakaz przymusowych powrotów stanowi minimalny standard i musi obowiązywać do czasu, gdy sytuacja w Ukrainie ulegnie znacznej poprawie, umożliwiającej bezpieczny i godny powrót.

W opinii RPO sytuacja braku rozwiązań systemowych dotyczących dzieci - uchodźców wojennych z Ukrainy po uzyskaniu przez nie pełnoletności, gdy ich ewentualny powrót na terytorium Ukrainy niesie uzasadnioną obawę o zdrowie i życie z uwagi na działania zbrojne, wymaga pilnych działań legislacyjnych.

Kwestie te były przedmiotem korespondencji RPO z MRiPS. W piśmie z 30 listopada 2023 r.  poinformowano, że sygnalizowane zagadnienia są analizowane celem wypracowania optymalnych rozwiązań.

ZRPO zwraca się do MRPiPS o stanowisko oraz informację o wynikach analiz i planowanych działaniach na rzecz poprawy sytuacji w tym zakresie.

Odpowiedź Aleksandry Gajewskiej, sekretarz stanu w MRPiPS

Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. z 2024 r. poz. 164) nie przewiduje szczególnych rozwiązań przeznaczonych dla obywateli Ukrainy opuszczających podmioty pieczy zastępczej po osiągnięciu przez nich pełnoletności. Oznacza to konieczność zastosowania wobec tej kategorii osób przepisów ogólnych regulujących kwestię udzielania wsparcia pełnoletnim wychowankom pieczy zastępczej.

Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2024 r. poz. 177, dalej ustawa) ustawę stosuje się do:
1)    osób posiadających obywatelstwo polskie:
a)    mających miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
b)    niemających miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ale przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
2)    mających miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członków ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium RP, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz.U. z 2021 r. poz. 1697 oraz z 2023 r. poz. 547), posiadających prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium RP;
2a) osób umieszczonych w pieczy zastępczej na podstawie orzeczenia sądu lub innego organu państwa obcego za zgodą sądu polskiego;
3)    cudzoziemców mających miejsce zamieszkania w Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie:
a)    zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej,
b)    uzyskania w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej;
4)    cudzoziemców mających miejsce zamieszkania i przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie:
a)    zezwolenia na pobyt stały,
b)    zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 186 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (Dz.U. z 2023 r. poz. 519, 185 i 547);
5)    cudzoziemców przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którym zostało wydane tymczasowe zaświadczenie tożsamości cudzoziemca.
6)    mających miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywateli Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz członków ich rodzin, o których mowa w art. 10 ust. 1 lit. b, d, e lub f Umowy o wystąpieniu Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej z Unii Europejskiej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Dz.Urz. UE L 29 z 31.01.2020, str. 7, z późn. zm.1)), posiadających prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium RP.

Przepisy działu III ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej stosuje się natomiast także do małoletniego cudzoziemca niewymienionego w ust. 1 pkt 2 -4, przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 5 ust. 3 ustawy).

Oznacza to, że w przypadku cudzoziemców wskazanych w art. 5 ust. 1 ustawy, zastosowanie znajduje cała ustawa, w tym jej regulacje dotyczące wsparcia dla osób usamodzielnianych (Dział IV ustawy), jak również regulacje pozwalające pozostać w dotychczasowej formie pieczy zastępczej po osiągnięciu pełnoletniości (art. 37 ust. 2 ustawy, znajdujący się w Dziale III). W przypadku zaś pozostałych kategorii cudzoziemców zastosowanie ustawy ma podwójne ograniczenie: ograniczenie przedmiotowe - zastosowanie znajdują tylko przepisy Działu III ustawy- tj. Piecza zastępcza, i ograniczenie podmiotowe - tj, wyłącznie te regulacje, które odnoszą się do małoletnich.

Mając na uwadze powyższe, w opinii resortu rodziny, ustalenie sposobu postępowania wobec obywatela Ukrainy przebywającego w rodzinnej lub instytucjonalnej pieczy zastępczej, po osiągnięciu przez niego pełnoletności, zależy od podstawy jego pobytu w Polsce.

Jak wskazano na wstępie, w obecnym stanie prawnym ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, nie zawiera regulacji o charakterze lex specialis, których adresatem byliby obywatele Ukrainy opuszczający podmioty pieczy zastępczej po osiągnięciu przez nich pełnoletności. Art. 27 tej ustawy w zakresie zasad regulujących sprawowanie pieczy zastępczej odnosi się jedynie do dzieci będących obywatelami Ukrainy, tj. osób małoletnich. W związku z powyższym przepisy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej regulujące kwestie dalszego pobytu pełnoletnich wychowanków w pieczy na zasadach określonych w art. 37 ustawy nie mogą mieć zastosowania.

Bezpośredniego zastosowania nie mają również przepisy regulujące proces usamodzielnienia. Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa nie przewiduje bowiem odpowiedniego stosowania przepisów znajdujących się w dziale IV ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w stosunku do obywateli Ukrainy.

Jednocześnie uprzejmie informuję, iż kwestia możliwości dalszego pobytu w polskiej pieczy zastępczej wszystkich osób będących obywatelami Ukrainy, którzy przybyli do Polski po 24 lutego 2022 r. i które osiągnęły pełnoletność przebywając w polskim systemie pieczy zastępczej, bez względu na ich podstawę pobytową, jest w dalszym ciągu poddawana analizom systemowym celem wypracowania optymalnych rozwiązań. Dodatkowo analizowana jest także możliwość uzyskania przez takie osoby pomocy na kontynuowanie nauki, udzielenia pomocy w uzyskaniu zatrudnienia oraz uzyskanie pomocy prawnej i psychologicznej, w sytuacji kiedy osoby te decydowałyby się jednak na opuszczenie pieczy zastępczej po osiągnięciu pełnoletności i rozpoczęcie samodzielnego życia.

III.554.7.2023