Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Niektóre materiały archiwalne są udostępnianie dopiero po 70 latach
• Według naukowców faktycznie uniemożliwia to prowadzenie badań naukowych
• Także w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich obecne przepisy nadmiernie ograniczają wolność badań naukowych oraz korzystania z dóbr kultury i pozyskiwania informacji, a także prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne

RPO Marcin Wiącek zwraca się w tej sprawie do ministra kultury i dziedzictwa narodowego Piotra Glińskiego.  

Do RPO wpłynęło pismo Polskiego Towarzystwa Historii Prawa dotyczące ograniczenia wolności badań naukowych w konsekwencji zmian zasad udostępniania materiałów archiwalnych po wejściu w życie ustawy z 25 lutego 2016 r. o ponownym wykorzystywaniu informacji sektora publicznego.

Obecnie, zgodnie z art. 16b ust. 2 ustawy z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, materiały archiwalne podlegają udostępnieniu co do zasady po upływie określonego czasu. Akty notarialne i dokumentacja ksiąg wieczystych, spraw sądowych i postępowań dochodzeniowych podlegają udostępnieniu po upływie 70 lat. Nie stosuje się to do udostępniania uprawnionym dostępu do danych w tych materiałach.

Jest to istotna zmiana wobec stanu wcześniejszego, kiedy materiały archiwalne udostępniano po 30 latach od ich wytworzenia. Według rozporządzenia MKiDN z 29 lipca 2008 r. w sprawie określenia szczególnych wypadków i trybu wcześniejszego udostępniania materiałów archiwalnych, materiały archiwalne, od których wytworzenia nie upłynęło 30 lat, mogły być udostępniane w przypadkach uzasadnionych potrzebami nauki i kultury - o ile nie naruszało to prawnie chronionych interesów Państwa, jednostek organizacyjnych i obywateli oraz tajemnic ustawowo chronionych. 

Tymczasem - jak informują przedstawiciele środowiska naukowego - obecne przepisy nie przewidują możliwości takiego wcześniejszego udostępnienia uzasadnionego potrzebami nauki. Podkreślają, że znacznie utrudnia to możliwość prowadzenia badań naukowych. W sposób nieproporcjonalny ogranicza też chronione konstytucyjnie wolności i prawa z art. 54 ust. 1, art. 61 ust. 1 i 2 oraz art. 73 Konstytucji RP.

Także w ocenie RPO obecne przepisy w nadmierny sposób ograniczają wolność badań naukowych, wolność korzystania z dóbr kultury, wolność pozyskiwania informacji, a także prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne.

Zgodnie z art. 54 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Z kolei art. 61 ust. 1 Konstytucji RP gwarantuje każdemu obywatelowi prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Według zaś art. 61 ust. 2 Konstytucji RP, prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu.

Informacje z materiałów archiwalnych - przynajmniej w zakresie, w jakim pozwalają np. na zapoznanie się ze sposobem pracy organów prowadzących postępowanie sądowe - mogą być uznane za informacje, do których dostęp gwarantuje art. 61 Konstytucji RP. Zgodnie z jej art. 61 ust. 3 ograniczenie prawa do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa.

Podstawowe znaczenie ma tu art. 73 Konstytucji RP, który gwarantuje każdemu wolność badań naukowych oraz wolność korzystania z dóbr kultury. Jak wskazuje się w literaturze, „prowadzenie badań łączy się zwykle z gromadzeniem informacji, więc elementem wolności nauki jest swoboda dostępu do wszelkich informacji, jakie mogą być potrzebne dla prowadzonych badań”. A materiały archiwalne o wartości historycznej czy naukowej mieszczą się w pojęciu "dóbr kultury", do których swobodny dostęp gwarantowany jest konstytucyjnie.

W odniesieniu do zasad udostępniania materiałów archiwalnych, o których stanowi art. 16b ust. 2 pkt 3 i 4 ustawy archiwalnej, uwzględnienia wymaga zwłaszcza prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym, o którym stanowi art. 47 Konstytucji RP. 

W ocenie RPO nowe przepisy ustawy archiwalnej stanowią nadmierną ingerencję w wartości chronione na gruncie art. 54 ust. 1, 61 ust. 1 i 73 Konstytucji RP. Istotnie ograniczają bowiem możliwość korzystania z tych praw i wolności. 

W stanowisku z 4 września 2017 r. MKiDN pozytywnie odniosło się do postulatu zmian tych przepisów i zapowiedziało podjęcie prac legislacyjnych. Przyznało też, że karencja udostępniania niektórych materiałów archiwalnych na 70 lat faktycznie uniemożliwia prowadzenie badań naukowych. Prac legislacyjnych jednak nie podjęto.

W tym kontekście RPO zwraca uwagę na rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/868 z 30 maja 2022 r. w sprawie europejskiego zarządzania danymi i zmieniające rozporządzenie (UE) 2018/1724. Prawodawca unijny dostrzegł potrzebę ułatwienia podmiotom prywatnym i publicznym wykorzystywania danych na potrzeby europejskich badań naukowych i innowacji w całej Unii, poprzez stworzenie jasnych warunków dostępu do takich danych i ich wykorzystywania. Warunki ponownego wykorzystywania powinny być opracowywane w sposób promujący badania naukowe tak, aby przykładowo uprzywilejowanie badań naukowych było co do zasady uznawane za niedyskryminujące. 

Analiza rozporządzenia wskazuje na wolę prawodawcy unijnego, by zapewnić jak najszerszy i efektywny dostęp do danych, w tym w szczególności przez osoby prowadzące badania naukowe.

Rzecznik zwraca się do ministra Piotra Glińskiego o podjęcie prac legislacyjnych zmierzających do umożliwienia udostępnienia materiałów archiwalnych, o których mowa w art. 16b ustawy archiwalnej dla celów naukowych, w sposób umożliwiający w praktyce ich prowadzenie, przy jednoczesnym uwzględnieniu konieczności poszanowania prawa do prywatności. Prosi o też o stanowisko w tym zakresie.

VII.713.1.2023