Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nadal nie jest karalne uporczywe nękanie dłużników przez pracowników firm windykacyjnych w celu zwrotu wierzytelności 
• Przestępstwo takie nie zostało bowiem wprowadzone do Kodeksu karnego przy jego zmianie w 2022 r.
• Rzecznik Praw Obywatelskich pyta Ministra Sprawiedliwości o przyczyny rezygnacji z dodania do art. 190a Kodeksu karnego formy popełnienia tego czynu w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności

Od kilku lat RPO wskazywał na brak kompleksowej regulacji  pozbawia osoby zobowiązane w toku pozaegzekucyjnej windykacji możliwości obrony ich praw - o czym świadczą liczne skargi wpływające do Biura RPO. Działania firm windykacyjnych, noszące znamiona nękania domniemanych dłużników, pomimo ich uporczywości, nie są ścigane na drodze prawnokarnej.

W projekcie MS nowelizacji Kodeksu karnego z 25 stycznia 2019 r. był  przepis zmieniający art. 190a k.k. Miał on brzmienie:

„Art. 190a. § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub w istotnym stopniu narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek, inne jej dane osobowe lub inne dane, za pomocą których jest ona publicznie identyfikowana, przez co wyrządza jej szkodę majątkową lub osobistą.

§ 3. Jeżeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 4. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1, 2 lub 3 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 5. Ściganie przestępstwa określonego w § 1, 2 lub 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego".

W uzasadnieniu wskazano, że „zmiana ta odpowiada potrzebom w zakresie wzmocnienia prewencyjnego oddziaływania tego unormowania, służącego podniesieniu stopnia ochrony przysługującej każdej osobie sfery prywatności, warunkującej zachowanie przez jednostkę poczucia bezpieczeństwa oraz komfortu życiowego. Podkreślić należy, że projektowany wymiar sankcji karnej stanowi odpowiedź na znaczne zwiększenie w ostatnich latach liczby popełnianych przestępstw (według danych Ministerstwa Sprawiedliwości liczba skazań na podstawie art. 190a § 1 k.k. w 2011 r. wyniosła 38, w 2012 r. - 513, w 2013 r. - 754, w 2014 r. - 908, w 2015 r. - 970) oraz zasadniczą zmianę charakteru wielu zachowań prowadzących do naruszenia sfery prywatności, polegającą na tym, że o ile uprzednio takie sytuacje były charakterystyczne dla konfliktów z powodu zazdrości, zdrady, nieodwzajemnionego uczucia i właściwie kończyły się na działaniach, które można określić jako „prześladowanie na tle emocjonalnym", o tyle aktualnie coraz częściej stanowią wstępny etap realizacji dalej postawionych, objętych zamiarem sprawcy celów (np. pozbawienie wolności, uszkodzenie ciała, zabójstwo, wymuszenia zwrotu wierzytelności, czy poniżenia pokrzywdzonego). Ta istotna zmiana sytuacyjnego kontekstu tego rodzaju wypadków karalnego bezprawia uzasadnia polityczno- kryminalną potrzebę odmiennego ukształtowania granic ustawowego zagrożenia sankcją karną.

Typ kwalifikowany w art. 190a § 3 k.k., a mianowicie działanie sprawcy w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, winien być zagrożony surowszą karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat, jak w przypadku innych przestępstw o podobnym społecznym zagrożeniu. Jako przykład można wskazać przestępstwo zmuszania do określonego zachowania w art. 191 § 2 k.k."

W kolejnej wersji projektu z 5 kwietnia 2019 r. wprowadzono propozycję zmiany:

„Art. 190a. § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub w istotnym stopniu narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek, inne jej dane osobowe lub inne dane, za pomocą których jest ona publicznie identyfikowana, przez co wyrządza jej szkodę majątkową lub osobistą.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego".

W konsekwencji zrezygnowano ze zmiany, która miałaby polegać na ściganiu stalkingu stosowanego w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności. W uzasadnieniu nowego projektu nie wyjaśniono przyczyn rezygnacji.

Projekt ten był następnie procedowany jako rządowy projekt (druk sejmowy nr 3451). Po jego uchwaleniu Prezydent RP skierował ją do Trybunału Konstytucyjnego, który 14 lipca 2020 r. orzekł jej niezgodność z art. 7 w związku z art. 112 oraz art. 119 ust. 1 Konstytucji RP.

Zgodnie z art. 13 pkt 2 ustawy z 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw art. 190a k.k. otrzymał brzmienie:

„Art. 190a. § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek, inne jej dane osobowe lub inne dane, za pomocą których jest ona publicznie identyfikowana, w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego".

W końcu, ustawą z 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, art. 190a uległ jedynie kosmetycznej zmianie:

"Art. 190a. § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby dla niej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek, inne jej dane osobowe lub inne dane, za pomocą których jest ona publicznie identyfikowana, przez co wyrządza jej szkodę majątkową lub osobistą.

§ 3.Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego".

Ostatecznie więc stalking w celu zwrotu wierzytelności nie został wprowadzony do Kodeksu karnego.

Aktualnie osobom nękanym przez firmy windykacyjne, których działania wypełniają znamiona przestępstwa z art. 190a § 1 k.k., nie przysługuje ochrona z uwagi na to, że poszczególne czynności dokonywane są przez wiele różnych osób. Poszczególnym windykatorom trudno przypisać współsprawstwo wobec braku działania przez nich w porozumieniu w celu popełnienia czynu zabronionego.

Z uwagi na fakt, że żaden z pracowników firmy windykacyjnej nękającej swoich dłużników - biorąc pod uwagę częste zmiany klientów - nie wypełnia sam znamion przestępstwa stalkingu, należałoby się zastanowić, czy znamion uporczywego nękania nie wypełnia sprawca polecający czyli  pracodawca czy też zlecający zadania pracownikom firmy windykacyjnej.

Ponieważ żaden z pracowników nie popełnia przestępstwa, to i sprawca polecający również go nie popełnia. Nie sposób też przypisać odpowiedzialności karnej firmie windykacyjnej jako podmiotowi zbiorowemu. 

RPO Marcin Wiącek zwraca się do ministra Zbigniewa Ziobry o poinformowanie o przyczynach rezygnacji z pierwotnej zmiany polegającej na dodaniu do art. 190a k.k. formy popełnienia tego czynu w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności.

Ponadto pyta, czy obowiązujące przepisy dostatecznie chronią obywateli przed opisanymi praktykami, czy też jest potrzeba inicjatywy legislacyjnej dla jej prawnego zagwarantowania.

RPO Marcin Wiącek: dłużnicy powinni mieć możliwość obrony przed nękaniem firm windykacyjnych

Do Biura Rzecznika wpływają liczne skargi dłużników, którzy nie mają możliwości obrony swoich praw. Nadal bowiem nie jest karalne uporczywe nękanie ich przez pracowników firm windykacyjnych, którzy wymuszają zwrot wierzytelności. Mimo, że firmy podejmują wobec dłużników działania, pod których wpływem czują się prześladowani, to czynności windykatorów nie mieszczą się w definicji stalkingu w Kodeksie karnym.

Poszczególne czynności dokonywane są przez różne osoby, które nie działają w porozumieniu w celu popełnienia przestępstwa. Biorąc zaś pod uwagę częste zmiany klientów, żaden z windykatorów nie działa uporczywie wobec tej samej osoby – a to jest warunkiem stalkingu. A skoro żaden z pracowników nie popełnia tego przestępstwa, to nie dokonuje go również pracodawca zlecający zadania.

RPO od kilku lat wskazuje na brak właściwej i kompleksowej regulacji. Odpowiednie zmiany nie zostały wprowadzone do Kodeksu karnego przy jego nowelizacji w 2022 r. Jej pierwotny projekt wprawdzie przewidywał takie przepisy, ale zrezygnowano z nich bez wyjaśnienia.

W związku z tym spytałem ministra sprawiedliwości, dlaczego zrezygnowano z dodania do przepisów Kodeksu karnego formy nękania w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności. Poprosiłem też o informację, czy obowiązujące przepisy dostatecznie chronią obywateli przed takimi praktykami.

Wierzyciele mają prawo do dochodzenia zapłaty długu, w tym na drodze sądowej. Ale dłużnicy powinni mieć zagwarantowaną możliwość obrony przed stalkingiem firm windykacyjnych.

II.501.2.2023