Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Uzyskanie przez naukowców z niepełnosprawnościami odpowiednich kwalifikacji może okazać się niewystarczające do podjęcia pracy zgodnej z wykształceniem
• Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nie widzi potencjalnych barier i trudności, na jakie mogą  oni napotykać
• Siedziby uczelni często znajdują się w starych, niekiedy zabytkowych obiektach, które nie uwzględniają potrzeb osób z niepełnosprawnościami
• A formy pracy i jej czas trzeba dostosować do ich potrzeb  
• Dodatkową trudnością jest dostęp do materiałów dostosowanych do potrzeb wynikających z niepełnosprawności 

Rzecznik Praw Obywatelskich występuje do ministra edukacji i nauki Przemysława Czarnka. Marcin Wiącek dziękuje za wyrażoną  6 grudnia 2022 r. - podczas osobistego spotkania nt. osób z niepełnosprawnościami na uczelniach - deklarację wsparcia pracowników naukowym i dydaktycznych w działalności naukowej i dydaktycznej. 

W przypadku naukowców z niepełnosprawnościami uzyskanie odpowiednich kwalifikacji może okazać się niewystarczające do podjęcia pracy zgodnej z wykształceniem. Przepisy Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce dostrzegają potrzebę ich wsparcia, m.in. poprzez system stypendialny i fundusz wsparcia osób z niepełnosprawnościami. Niestety, ustawa nie widzi potencjalnych barier i trudności, na jakie te osoby mogą napotykać. Istnieje zatem potrzeba analizy możliwych, dalszych form wsparcia.

Potrzeby pracowników z niepełnosprawnościami w pewnym zakresie pokrywają się z potrzebami i wyzwaniami, z jakimi mierzą się studenci i doktoranci, np. co do barier architektonicznych i sensorycznych. Uczelnie publiczne mają obowiązki wynikające z ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Określa ona wymagania minimalne służące zapewnianiu dostępności.  Należy jednak zwrócić uwagę na bariery dotyczące wyłącznie nauczycieli akademickich, tj. wejście na mównicę czy możliwość prowadzenia zajęć zza biurka na podwyższeniu. 

Potrzeba zapewnienia wsparcia młodym naukowcom z niepełnosprawnościami została dostrzeżona przez Komisję Europejską. Zgodnie z zaleceniem Komisji, grantodawcy lub pracodawcy zapewnią, aby warunki pracy naukowców, w tym naukowców z niepełnosprawnościami, były w miarę potrzeby na tyle elastyczne, aby osiągnąć efektywne wyniki badań naukowych zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi oraz krajowymi lub sektorowymi umowami zbiorowymi. Szczególną uwagę należy zwrócić m.in. na elastyczne godziny pracy, pracę w niepełnym wymiarze godzin, telepracę, urlop naukowy oraz niezbędne przepisy finansowe i administracyjne regulujące tego typu porozumienia.

O potrzebie wsparcia w prowadzeniu działalności naukowej i dydaktycznej mowa również w Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Jednym z planowanych działań jest zapewnienie pełnego udziału w edukacji na poziomie szkolnictwa wyższego i badaniach naukowych.  Chodzi o zapewnienie warunków do pełnego udziału w procesie przyjmowania na uczelnię, kształcenia, w tym na studiach podyplomowych oraz prowadzenia działalności naukowej i dydaktycznej oraz awansu naukowego, a także pełnego udziału w życiu społeczności akademickiej. Zadanie to zostało powierzone MEiN i ma być zrealizowane do 2030 r.

RPO zwraca uwagę na potrzebę dostosowania formy oraz czasu pracy do potrzeb pracowników naukowych z niepełnosprawnościami. Szczegółowe zasady ustalania zakresu obowiązków nauczycieli akademickich, w tym wymiar zajęć dydaktycznych oraz innych obowiązków dla poszczególnych stanowisk, są określane w regulaminach pracy. Regulaminy te w wielu przypadkach powtarzają regulacje o przeciwdziałaniu dyskryminacji w zatrudnieniu i nie przewidują konkretyzacji uprawnień osób z niepełnosprawnościami. Jednocześnie uwzględniają możliwości obniżenia pensum dydaktycznego z różnych przyczyn, niezwiązanych ze stanem zdrowia, takich jak pełnienie rozmaitych funkcji w uczelni.

Część z regulaminów przewiduje możliwość obniżenia wysokości pensum w wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach po przedstawieniu przez nauczyciela akademickiego orzeczenia o niepełnosprawności, a w konsekwencji uzależnia możliwości uzyskania wsparcia od posiadania konkretnego orzeczenia. Różnicuje to sytuację pracownika naukowego z uwagi na miejsce pracy, gdyż w jednej uczelni będzie mógł skorzystać z niezbędnego wsparcia, a w innej nie. A posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności jest prawem, a nie obowiązkiem osób uprawnionych.

W ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wskazano, że czas pracy osoby z niepełnosprawnością zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Skrócone normy czasu pracy nie mają wpływu na wysokość wynagrodzenia za pracę. Osoba z niepełnosprawnością nie może być zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. 

W przypadku osób z niepełnosprawnościami nie jest możliwe ustalenie dobowego wymiaru czasu pracy lub norm czasu pracy przekraczających określone w tym przepisie granice.  W przypadku nauczycieli odpowiednie rozwiązanie zostało uwzględnione w Karcie Nauczyciela. Nauczycielowi z orzeczeniem o niepełnosprawności obniża się tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć proporcjonalnie do obniżenia maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy. Podobnych rozwiązań odnoszących się do obniżenia rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych brakuje jednak na gruncie ustawy prawo o szkolnictwie wyższym. 

Niewystarczające jest pozostawienie tego zagadnienia jedynie na poziomie indywidualnych porozumień bądź regulaminów pracy. Konieczne jest wprowadzenie odpowiednich regulacji dotyczących proporcji rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych nauczycieli akademickich z niepełnosprawnościami, z zachowaniem prawa do pełnego wynagrodzenia. 

RPO zwraca też uwagę na definicję młodego naukowca z Prawa o szkolnictwie wyższym. To osoba prowadząca działalność naukową, która jest doktorantem lub nauczycielem akademickim - i nie posiada stopnia doktora albo posiada stopień doktora, od uzyskania którego nie upłynęło 7 lat, i jest zatrudniona w podmiocie, o którym mowa w art. 7 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym. Regulacja ta nie uwzględnia sytuacji niektórych osób z niepełnosprawnościami.

Pomimo podejmowania licznych wysiłków, a także regulacji prawnych, osoby z niepełnosprawnościami w dalszym ciągu napotykają na bariery architektoniczne i komunikacyjne, które mogą znacznie utrudniać lub wręcz uniemożliwiać im korzystanie z zasobów uczelni i prowadzenie działalności naukowej. Siedziby uczelni wyższych bardzo często znajdują się w starych, niekiedy zabytkowych obiektach, które nie uwzględniają specyficznych potrzeb. Dodatkową trudnością jest dostęp do materiałów dostosowanych do potrzeb wynikających z niepełnosprawności. W świetle badań przeprowadzonych przez RPO, niektóre uczelnie wyższe blokują te działania, powołując się na ochronę praw autorskich. Szczególny typ dozwolonego użytku utworów na rzecz osób z niepełnosprawnościami został określony w art. 33 1 ustawy - o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

W tym kontekście sytuacja dydaktyków i naukowców z niepełnosprawnościami wymaga uwzględnienia potencjalnych barier w wielu obszarach. Działania na rzecz wyrównania szans osób z niepełnosprawnościami powinny obejmować zarówno możliwość zmniejszenia wymiaru zajęć dydaktycznych, zapewnienia dostępności miejsca pracy, jak również uwzględniania trudności w uzyskaniu stypendium. 

Dalsze działania wymagają analizy istniejących rozwiązań oraz konsultacji z osobami z niepełnosprawnościami. W rekomendacjach dla Polski z 2018 r. Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami podkreślił, że niezbędne jest zapewnienie aktywnego i pełnego uczestnictwa organizacji osób z niepełnosprawnościami oraz konstruktywnych konsultacji z różnymi organizacjami tych osób, przy wypracowywaniu nowych przepisów i strategii, by zapewnić, że ustawodawstwo będzie zgodne z Konwencją. 

Rzecznik zwraca się do MEiN o analizę tych postulatów oraz poinformowanie o  podejmowanych inicjatywach na rzecz wsparcia pracowników uczelni wyższych i nauczycieli akademickich z niepełnosprawnościami. 

XI.7033.1.2023