Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ludzie skarżą się na niewystarczającą – wobec wzrostu kosztów utrzymania i spadku wartości pieniądza - wysokość świadczeń rodzinnych, pielęgnacyjnych, alimentów oraz zasiłków pobieranych przez  osoby w trudnej sytuacji
• Od dłuższego czasu nie zwiększano kwot tych świadczeń, w efekcie dziś nie odpowiadają one potrzebom 
• Rzecznik Praw Obywatelskich prosi Minister Rodziny i Polityki Społecznej o rozważenie  skutecznego zabezpieczenia grup najsłabszych i najbardziej zagrożonych

- Pożądane byłyby pilne działania interwencyjne, a także systemowa modyfikacja mechanizmów waloryzacji i zmian wysokości świadczeń w szeroko rozumianym systemie pomocowym – pisze RPO Marcin Wiącek do minister Marleny Maląg.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają wnioski o interwencję w sprawie niewystarczającej wysokości świadczeń dla rodzin za dziećmi, osób z niepełnosprawnością i ich opiekunów oraz osób i rodzin w trudnej sytuacji życiowej i materialnej.

Wychodząc naprzeciw tym postulatom RPO zwraca uwagę na niewystarczającą - w obecnych realiach społeczno-gospodarczych, przy znacznym wzroście kosztów utrzymania i spadku wartości pieniądza - wysokość świadczeń rodzinnych i opiekuńczych, świadczenia wychowawczego, świadczenia z funduszu alimentacyjnego, świadczeń z pomocy społecznej i zasiłku dla bezrobotnych.

W opinii Rzecznika dla złagodzenia trudności wielu osób i rodzin konieczne jest uwzględnienie rosnących cen i poziomu inflacji przy określaniu kryteriów dochodowych warunkujących prawo do niektórych świadczeń oraz ich wysokości.

Mechanizmy, tryby i terminy weryfikacji zarówno kryteriów dochodowych jak i wysokości świadczeń socjalnych wymagają przeglądu i odpowiedniej modyfikacji, gdyż nie odpowiadają na aktualne wyzwania.

Nie uwzględniają bowiem czynników realnie wpływających na sytuację finansową osób i rodzin, jak inflacja czy skokowy wzrost cen energii i ogrzewania. Powoduje to, że duża grupa osób w obliczu kryzysowej sytuacji pozostaje poza wsparciem, a udzielana pomoc - ze względu na spadek jej wartości - nie tylko nie spełnia swych zadań, ale nie zaspokaja elementarnych potrzeb pozwalających na zabezpieczenie godności człowieka.

Z tego względu pożądane byłyby pilne działania interwencyjne, a także systemowa modyfikacja mechanizmów waloryzacji i zmian wysokości świadczeń w szeroko rozumianym systemie pomocowym. Jest to bowiem jeden z obszarów, w którym działania powinny być prowadzone ze szczególną odpowiedzialnością ukierunkowaną na realizację praw osób wymagających osłony socjalnej.

Świadczenia rodzinne, opiekuńcze, wychowawcze

Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka. Przysługuje, gdy dochód rodziny w przeliczeniu na osobę albo dochód osoby uczącej się nie przekracza 674 zł, a przy dziecku z niepełnosprawnością nie może być wyższy niż 764 zł. Wysokość zasiłku rodzinnego wynosi od 95 zł do 135 zł miesięcznie. Przyznawane są też (miesięcznie): jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka i świadczenie rodzicielskie (po 1000 zł  oraz świadczenia opiekuńcze, tj. zasiłek pielęgnacyjny - 215,84 zł, specjalny zasiłek opiekuńczy - 620 zł i świadczenie pielęgnacyjne - 2119 zł.

RPO szczególnie zwraca uwagę Pani Minister na wysokość świadczeń dla opiekunów osób z niepełnosprawnością. Chodzi o trzy rodzaje świadczeń opiekuńczych: specjalny zasiłek opiekuńczy warunkowany spełnieniem kryterium dochodowego, świadczenie pielęgnacyjne oraz zasiłek dla opiekuna. Są one formą pomocy państwa dla osób rezygnujących z zatrudnienia dla opieki nad członkiem rodziny z niepełnosprawnością. 

Utrzymywanie specjalnego zasiłku opiekuńczego i zasiłku dla opiekuna na skrajnie niskim poziomie – 620 zł, przy wysokości świadczenia pielęgnacyjnego 2119 zł -  z jednoczesnym zakazem wykonywania przez osoby pobierające świadczenia opiekuńcze jakiejkolwiek pracy, jest nieuzasadnione.

23 października 2022 r. minie zaś osiem lat od wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 21 października 2014 r. (sygn. akt K 38/13). TK uznał za niekonstytucyjne zróżnicowanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osób opiekujących się osobą z niepełnosprawnością ze względu na moment powstania jej niepełnosprawności. Wskazał, że wykonanie wyroku wymaga podjęcia niezbędnych i niezwłocznych działań ustawodawczych. Realizacja orzeczenia wciąż pozostaje postulatem, a przyczyniłaby się do uporządkowania systemu świadczeń opiekuńczych, także co  do  ich wysokości. 

Świadczeniem opiekuńczym dla osób z niepełnosprawnością jest zasiłek pielęgnacyjny dla częściowego pokrycia wydatków na opiekę i pomoc innej osoby w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Aktualna jego wysokość - 215,84 zł nie odpowiada potrzebom. Utrzymanie na kolejne trzy lata zasiłku na poziomie z 2019 r. nie tylko powoduje brak zabezpieczenia socjalnego osób z niepełnosprawnością, ale dodatkowo pogłębia istniejące zróżnicowanie wysokości zasiłku i dodatku pielęgnacyjnego - 256,44 zł. 

Stan ten od lat wzbudza głębokie rozgoryczenie osób z niepełnosprawnością. Wynika ono z tego, że choć oba świadczenia realizowane są przez różne podmioty i na podstawie odrębnych ustaw, to w orzecznictwie sądów administracyjnych ukształtował się pogląd, iż charakter zasiłku pielęgnacyjnego i dodatku pielęgnacyjnego jest porównywalny na gruncie wykładni celowościowej i funkcjonalnej. Świadczenia te nie służą wzbogaceniu się osób do nich uprawnionych, a przyznawane są w tym samym celu - pokrycia przynajmniej części kosztów opieki i pielęgnacji osób niebędących w stanie samodzielnie zaspokoić potrzeb.

Progi dochodowe będące podstawowym warunkiem prawa do świadczeń rodzinnych i wysokość poszczególnych świadczeń nie zmieniały się od 2018 r. – choć ustawa stanowi, że podlegają one weryfikacji co trzy lata, z uwzględnieniem wyników badań progu wsparcia dochodowego rodzin. Mimo że w 2021 r. przypadał termin weryfikacji progów dochodowych, utrzymano je na niezmienionym poziomie. Powoduje to, że z tej formy pomocy nie mogą skorzystać wszystkie rodziny potrzebujące, a jedynie te skrajnie ubogie. 

A dodatek do zasiłku rodzinnego dla rodzica opiekującego się dzieckiem na urlopie wychowawczym od 2004 r. niezmiennie wynosi 400 zł miesięcznie. Nawet częściowo nie rekompensuje to dochodu utraconego w trakcie  urlopu, szczególnie wobec wzrostu wysokości płacy minimalnej.

Podobne uwagi odnoszą się do wysokości świadczenia wychowawczego, którego celem jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb. Wysokość świadczenia pozostaje na niezmienionym poziomie - 500 zł miesięcznie od wejścia w życie w ustawy z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci. Nie wykorzystuje się weryfikacji tej formy pomocy w sposób określony w ustawie. Daje ona Radzie Ministrów możliwość zwiększenia wysokości świadczenia przy uwzględnieniu prognozowanego średniorocznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, przyjętego w ustawie budżetowej.

Świadczenia z funduszu alimentacyjnego

Zgodnie z ustawą z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, osoby nie otrzymujące należnego wsparcia ze strony zobowiązanych do alimentacji z powodu bezskuteczności postępowań egzekucyjnych mogą uzyskać pomoc państwa w postaci świadczenia z funduszu alimentacyjnego. Kwota jest ograniczona do 500 zł. Dostęp do świadczenia uzależniony jest od kryterium dochodowego 900 zł. Kwota kryterium dochodowego podlega co trzy lata zwiększeniu o wskaźnik waloryzacji tj. procentowy skumulowany wzrost minimalnego wynagrodzenia za pracę. Po raz pierwszy waloryzacja progu dochodowego zostanie przeprowadzona w 2023 r.

Ustawa przewiduje możliwość podwyższenia kwoty świadczenia przez Radę Ministrów, co jest uzależnione od wysokości wyegzekwowanych świadczeń alimentacyjnych. W efekcie, na przestrzeni lat wysokość świadczenia - przyjęta za odpowiednią w warunkach społeczno-gospodarczych z 2007 r. - pozostaje niezmieniona.

Zarówno kryterium dochodowe jak i sama wysokość świadczenia są bezpośrednio powiązane z jego celami. Uzależnienie podwyższenia wysokości świadczenia od skuteczności organów państwa uprawnionych do egzekwowania należności alimentacyjnych daje Radzie Ministrów prawo do decyzji - bez wyraźnych wskazówek ustawy. Posłużenie się niedookreślonym kryterium oceny zasadności weryfikacji wysokości świadczenia, uniezależnionym od innych czynników rzutujących na stan finansowy rodziny, wymaga korekty, gdyż wskazuje na nadmierną swobodę. Konsekwencją jest brak działań prawodawcy, a tym samym utrzymywanie wysokości maksymalnego świadczenia na niezmienionym poziomie - mimo znaczącego wzrostu wskaźnika zwrotu świadczeń z funduszu. W 2021 r. osiągnął on 46,5 % wobec wypłaconych świadczeń.

Wieloletnie zaniechanie co do korygowania wysokości świadczenia z funduszu alimentacyjnego - przy realnym ubytku wartości pieniądza, wzroście kosztów utrzymania - niesie za sobą poważne i bardzo odczuwalne konsekwencje. Prowadzi do obniżenia realnej wartości pomocy państwa. A obowiązki państwa ws. realizacji prawa dzieci do odpowiedniego poziomu życia i zapewnienia godnych warunków rozwoju powinny być rekonstruowane na podstawie Konwencji o prawach dziecka oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji RP. Według nich państwo uznaje prawo dziecka do odpowiedniego poziomu życia oraz uwzględnia dobro rodziny w polityce społecznej i gospodarczej. Art. 71 ust. 1 Konstytucji RP daje zaś gwarancje szczególnej pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej.

Świadczenia z tego tytułu nie są formą bezzwrotnej pomocy socjalnej. Kwoty wypłacane z funduszu są bowiem odzyskiwane od dłużnika alimentacyjnego. Możliwość skorzystania z niego występuje dopiero wówczas, gdy zawiodły inne środki wyegzekwowania alimentów. Państwo staje się gwarantem otrzymania alimentów. Wypłacając świadczenie niejako „kredytuje" dłużnika alimentacyjnego, zaspokajając w ten sposób wierzyciela alimentacyjnego.

Świadczenia z pomocy społecznej

Prawo do świadczeń pieniężnych wynikających z ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej jest zasadniczo uwarunkowane spełnieniem kryterium dochodowego dla osoby samotnie gospodarującej 776 zł, a dla osoby w rodzinie - 600 zł. Kryteria podlegają weryfikacji co trzy lata, z uwzględnieniem wyniku badań progu interwencji socjalnej.

Pomimo jednak zweryfikowania od 1 stycznia 2022 r. wysokości progów dochodowych i niektórych świadczeń z pomocy społecznej nie można uznać, że aktualnie, wobec spadku siły nabywczej pieniądza, ich wysokość pozwala na realną pomoc. Nawet określona kwotowo część świadczeń, jak np. zasiłek stały dla osoby niezdolnej do pracy z powodu wieku lub całkowicie niezdolnej do pracy (od 30 do 719 zł), czy zasiłek okresowy (od 20 do 600 zł) pozostaje na poziomie niepozwalającym na zaspokojenie niezbędnych potrzeb.

W 2021 r. dla osoby samotnej granica skrajnego ubóstwa (minimum egzystencji) wynosiła 692 zł, a granica sfery niedostatku (minimum socjalne) dla emerytów, rencistów i osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł - 1316 zł.

Zasiłek dla bezrobotnych

Jest on formą pomocy na wypadek bezrobocia wobec braku możliwości skorzystania ze środków mających na celu, bezpośrednio lub choćby pośrednio, podjęcie przez bezrobotnego pracy. Wysokość zasiłku wynosi 1304,10 zł miesięcznie w okresie pierwszych 90 dni prawa do zasiłku i 1024,10 zł w kolejnych. 

Zasiłek podlega waloryzacji od 1 czerwca o średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w poprzednim roku. Nie dokonuje się waloryzacji zasiłków w przypadku gdy średnioroczny poziom cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem nie zmienił się lub się zmniejszył. Ostatnia waloryzacja miała miejsce 1 czerwca 2022 r., jednak wciąż podstawowe wysokości zasiłku oscylują wokół granicy sfery niedostatku dla osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł.

III.7065.165.2022