Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dalsze ułatwienia w zatrudnianiu osób z Ukrainy: nauczycieli, terapeutów, asystentów kulturowych i innych pracowników 
• Intensyfikacja integracji uchodźców; systemowe działania uczniów i uczennic uczących się zdalnie poprzez zapewnienie im kontaktu z rówieśnikami oraz wsparcia osób dorosłych
• Wsparcie MEiN dla szkół utworzonych w ramach sytemu ukraińskiego oraz tworzenie oddziałów międzynarodowych
• Prowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej w jak najszerszym zakresie i objęcie wszystkich nauczycieli szkoleniami z edukacji wielokulturowej i międzykulturowej

Takie są m.in. rekomendacje RPO Marcina Wiącka dla ministra edukacji i nauki Przemysława Czarnka. Rzecznik prosi go o informacje o wszelkich działaniach Ministerstwa, które mogą wpłynąć na przyszłą sytuację dzieci i młodzieży z Ukrainy oraz innych państw w kontekście prawa do nauki. 

Zgodnie z art. 70 ust. 1 Konstytucji RP prawo do nauki przysługuje każdemu, niezależnie od obywatelstwa. Art. 32 Konstytucji RP wprowadza zaś zasadę równości oraz zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny. Odpowiednie gwarancje związane z prawem do nauki są w wielu aktach prawa międzynarodowego, m. in. w Konwencji o prawach dziecka, Konwencji dotyczącej statusu uchodźców oraz Konwencji w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty.

3 czerwca 2022 r. w Biurze RPO odbyło się spotkanie konsultacyjne, którego celem było zebranie opinii i rekomendacji dotyczących edukacji dzieci i młodzieży z Ukrainy.  Goście – przedstawiciele Ministerstwa Edukacji i Nauki, kuratoriów oświaty, organizacji pozarządowych oraz samorządów – podkreślili ogrom wyzwań, jaki wiąże się z przyjęciem w krótkim czasie tysięcy osób, które opuściły swoje domy na skutek wojny. Jednocześnie dostrzegli w tym  szansę na poprawę wielu obszarów polskiego systemu oświaty. 

Dlatego RPO przekazuje ministrowi najważniejsze wnioski spotkania.

W ostatnich miesiącach roku szkolnego 2021/2022 w ramach polskiego systemu edukacji uczyło się około 200 tys. ukraińskich dzieci, z czego około 40 tys. w przedszkolach. Szacowano, że zdalnie – w systemie ukraińskim – naukę kontynuowało około pół miliona dzieci uchodźców. Większość dzieci i młodzieży nie została zapisana do polskich placówek, w związku z czym szkoły nie mogły udzielać uczniom wsparcia i reagować na problemy. Tymczasem wiele osób, które przybyły do Polski, ponosi negatywne skutki doświadczeń związanych z wojną i koniecznością ucieczki do innego kraju.

Rozwiązania wprowadzone przez ustawodawcę cechuje nacisk na elastyczność (możliwość tworzenia oddziałów przygotowawczych, zwiększenie liczebności dzieci w klasach I-III i oddziałach przedszkolnych, możliwość zatrudnienia nauczycieli ukraińskich oraz nauczycieli na świadczeniach kompensacyjnych, zwiększenie wymiaru godzin ponadwymiarowych, ułatwienia w obsadzaniu stanowisk dyrektorów szkół). 

Należy jednak pamiętać, że przedszkola i szkoły, szczególnie w dużych miastach, zmagają się z poważnymi brakami kadrowymi. Nauczyciele i nauczycielki pracują nierzadko w trudnych warunkach (duża liczebność oddziałów, wzajemne niezrozumienie, brak stabilności klasy, brak materiałów do nauki). Większość nauczycieli nie ma doświadczenia w nauczaniu klas wielokulturowych, zatem potrzebuje szkoleń dla nabycia lub doskonalenia kompetencji, a także stałego wsparcia ze strony specjalistów (psychologów, pedagogów, asystentów kulturowych, nauczycieli wspomagających). 

Przepełnienie szkół w dużych miastach prowadzi do spadku jakości zarówno nauczania, jak i relacji w społecznościach szkolnych. Pomijanie problemów zgłaszanych przez nauczycieli może doprowadzić do dalszych rezygnacji z wykonywania zawodu, co grozi pogłębieniem obecnego kryzysu w oświacie.

Alternatywą dla przyjmowania uczniów i uczennic do oddziałów przygotowawczych lub ogólnodostępnych jest stworzenie większej liczby placówek edukacyjnych działających w systemie ukraińskim. Proponuje się m. in. wykorzystanie nieruchomości, którymi dysponuje Skarb Państwa, nawiązanie współpracy z podmiotami prywatnymi oraz zatrudnianie nauczycieli z Ukrainy. Szkoły realizujące ukraińską podstawę programową działają już w kilku miejscach, lecz nie mogą przyjąć wszystkich chętnych. Oprócz szkół funkcjonujących samodzielnie można również zwiększyć liczbę oddziałów międzynarodowych, lecz problemem dla organów prowadzących są wysokie koszty ich prowadzenia. Większość rodzin z Ukrainy chciałoby w przyszłości wrócić do swojego kraju, dlatego tak ważna jest dla nich możliwość kontynuowania nauki na dotychczasowych zasadach.

Dopuszczenie nauki zdalnej w ukraińskim systemie oświaty, które według MEiN odpowiada na oczekiwania władz ukraińskich, nie wyklucza większej aktywności państwa w obszarze integracji dzieci uchodźczych. Nauka zdalna może odbywać się w wyznaczonym przez gminę miejscu, pod nadzorem nauczycieli z Ukrainy, którzy w razie konieczności będą udzielać uczniom pomocy. 

Potrzebne jest także stworzenie ram prawnych po to, by polskie szkoły mogły włączać dzieci i młodzież z Ukrainy do wspólnych aktywności. Obecnie nauczyciele nie czują się uprawnieni do zapraszania dzieci, które nie są oficjalnie uczniami szkoły, do udziału w projektach i uroczystościach organizowanych w klasie. Obawiają się także negatywnych konsekwencji swoich działań (np. odpowiedzialności odszkodowawczej lub dyscyplinarnej) w przypadku niesformalizowanej sytuacji dziecka. Dla prawidłowego rozwoju dzieci potrzebują kontaktu z rówieśnikami, zatem władze nie powinny ograniczać się do wskazywania na obowiązki rodziców lub opiekunów.

Osobom, które po 24 lutego 2022 r. przyjechały do Polski,  brakuje często informacji opracowanych w języku ukraińskim i rosyjskim. Jako przykład podano uczniów z Ukrainy, którzy są zainteresowani kształceniem w szkołach branżowych, lecz nie wiedzą, jak wziąć udział w rekrutacji. Rodzice uczniów nie zdają sobie sprawy, że ich dzieci mogłyby skorzystać z obiadów szkolnych, półkolonii lub pomocy psychologa. Mają również trudności z dotarciem do informacji o dostępnych miejscach w żłobkach i przedszkolach. 

Wśród omawianych kwestii pojawiły się metody nawiązania lepszych kontaktów z rodzicami i opiekunami, a jako jedno z rozwiązań wymieniono przetłumaczenie informacji w dziennikach elektronicznych na inne języki. Niezwykle ważna w relacjach między rodzicami a szkołą jest także praca asystentów kulturowych, pomocy nauczyciela i nauczycieli wspomagających. Przeszkodą w szerszym zatrudnianiu osób z Ukrainy są m. in. wysokie koszty i czas oczekiwania na nostryfikację dyplomów poświadczających kwalifikacje.

Polskie przedszkola przyjęły wiele dzieci z Ukrainy, jednak stanowi to duże obciążenie finansowe dla gmin. Przedstawiciele samorządów, w związku z dużym zapotrzebowaniem na usługi świadczone przez przedszkola, apelują, by środki przekazywane w ramach subwencji oświatowej w pełni pokrywały koszty kształcenia, opieki i wychowania. 

A obejmowanie najmłodszych dzieci działaniami systemowymi stanowi ważną inwestycję z perspektywy całego społeczeństwa. Badania dowodzą, że edukacja od pierwszych lat pozwala dzieciom nabyć kluczowe kompetencje i pomaga im na późniejszych etapach edukacyjnych. Dla budowania wzajemnego zrozumienia oraz zapobiegania możliwym konfliktom  społecznym edukacja wielokulturowa jest potrzebna już w przedszkolach.

Szczególne zaniepokojenie zebranych wzbudziła informacja, że dzieci przyjęte do klas ogólnodostępnych nie mają dostępu do materiałów edukacyjnych, w tym do podręczników do nauki języka polskiego. Nauczyciele są zmuszeni radzić sobie we własnym zakresie, np.  korzystając z plików na stronach internetowych. Jeśli w szkole nie ma możliwości wydrukowania i kopiowania materiałów,  prowadzenie lekcji jest bardzo utrudnione. 

Z obserwacji nauczycieli i asystentów kulturowych wynika, że niektóre dzieci odczuwają strach, ponieważ nie wiedzą, jakie są wobec nich oczekiwania. Nauczyciele również czują się niepewnie, ponieważ brakuje im doświadczenia i wiedzy co do metod pracy z uczniami, którzy nie mówią po polsku. Obecna sytuacja wymaga od nich również wiedzy na temat pracy z osobami z traumą oraz sposobów rozwiązywania konfliktów w grupie. 

Duża grupa to dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, jednak w poradniach psychologiczno-pedagogicznych brakuje specjalistów, którzy mówią po ukraińsku i rosyjsku oraz tłumaczy. Bez właściwej diagnozy szkoły nie mają możliwości odpowiednio reagować na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne ucznia lub uczennicy. Nauczyciele przekazują także informacje o przypadkach agresji i nienawiści wobec Rosjan, w tym rosyjskich uczniów i uczennic, którzy także mieszkają w Polsce i ponoszą negatywne konsekwencje wojny. Kwestii tej nie należy ignorować.

RPO jest świadomy, że sytuacja w Polsce i na świecie jest bardzo niestabilna, a kolejne wydarzenia wymagają nierzadko pilnych działań.  Podkreśla jednak, że nawet po zakończeniu wojny w Ukrainie do Polski będą przybywać uchodźcy i imigranci. Ma to związek z globalnymi problemami, takimi jak kryzys klimatyczny, konflikty zbrojne, dyskryminacja mniejszości, głód, bezrobocie i bieda. Należy zatem niezwłocznie przystąpić do wzmocnienia systemu usług publicznych, w tym oświaty, tak aby był on w stanie pełnić swoje funkcje w każdych warunkach i tak skutecznie, jak to możliwe.

Zalecenia Rzecznika Praw Obywatelskich:

1. wzmocnienie współpracy między władzą centralną, kuratoriami oświaty, jednostkami samorządu terytorialnego i organizacjami społecznymi; 
2. podjęcie pilnych działań w celu rozwiązania problemów kadrowych w przedszkolach i szkołach; 
3. dalsze ułatwienia w zatrudnianiu osób z Ukrainy: nauczycieli, terapeutów, asystentów kulturowych i innych pracowników; 
4. intensyfikacja starań na rzecz integracji uchodźców; objęcie działaniami systemowymi uczniów i uczennic uczących się zdalnie poprzez zapewnienie im kontaktu z rówieśnikami oraz wsparcia osób dorosłych;
5. udzielanie przez MEiN wsparcia dla szkół utworzonych w ramach sytemu ukraińskiego; tworzenie oddziałów międzynarodowych;
6. prowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej w jak najszerszym zakresie;
7. zapewnienie powszechnego i równego dostępu do materiałów edukacyjnych, w szczególności dobrych podręczników do nauki języka polskiego;
8. objęcie wszystkich nauczycieli szkoleniami z zakresu edukacji wielokulturowej i międzykulturowej;
9. zapewnienie stabilnego i adekwatnego finansowania zadań związanych z edukacją.

VII.7030.14.2022