Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Trzeba zmienić przepisy, by skutecznie zabezpieczyć  osoby starsze i z niepełnosprawnością przed powstaniem kolizyjnych uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego i dodatku pielęgnacyjnego oraz umożliwić ulgę w spłacie nienależnego zasiłku pielęgnacyjnego
• Osoby ubiegające się o ulgę w spłacie świadczenia nadpłaconego w kolizji z dodatkiem pielęgnacyjnym mogą być bowiem pozbawione prawa do sądu

Rzecznik Praw Obywatelskich pisze w tej sprawie do minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg. Marcin Wiącek prosi o stanowisko i rozważenie zasadności zainicjowania stosownych działań prawodawczych.

Zagadnienie kolizji uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego i dodatku pielęgnacyjnego RPO przedstawił MRiPS 18 maja 2022 r. Odpowiedź resortu nie w pełni odnosi się do wskazanych problemów. 

Zapowiadane przez resort uruchomienie jedynie usługi elektronicznej weryfikacji przez gminy, czy dana otrzymująca zasiłek pielęgnacyjny pobiera jednocześnie dodatek pielęgnacyjny nie wyeliminuje w pełni ryzyka powstania kolizji prawa do tych świadczeń. 

RPO podziela stanowisko Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych co do  potrzeby zmian legislacyjnych umożliwiających organowi emerytalno-rentowemu dostęp do rejestru centralnego utworzonego przez ministra ds. spraw rodziny w zakresie danych dotyczących zasiłku pielęgnacyjnego. 

Pozwoliłoby to wyeliminować konieczność występowania przez organ emerytalno-rentowy do organu właściwego drogą pisemną o dane niezbędne do realizacji tych obowiązków. Na mocy ustawy z 24 czerwca 2021 r. o zmianie niektórych ustaw związanych ze świadczeniami na rzecz rodziny organy właściwe uzyskają dostęp do informacji o dodatku pielęgnacyjnym z centralnego rejestru. Zasadne jest nadanie podobnego uprawnienia, w stosunku do informacji o zasiłku pielęgnacyjnym, organom emerytalno-rentowym.

Wobec kolizji zasiłku i dodatku pielęgnacyjnego powstaje także problem prawidłowej wykładni i stosowania art. 30 ust. 9 ustawy o świadczeniach rodzinnych. Stanowi on, że organ, który wydał decyzję w sprawie nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych, może umorzyć kwotę nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności dotyczące sytuacji rodziny.

W tym aspekcie pojawia się szereg rozbieżności wokół zagadnienia dopuszczalności zastosowania ulgi w spłacie nienależnego zasiłku pielęgnacyjnego. Chodzi o to, czy wniosek o umorzenie lub odstąpienie od żądania nienależnego zasiłku pielęgnacyjnego, poprzez dokonywanie przez organ emerytalno-rentowy potrąceń z wypłacanych świadczeń w ogóle podlega rozpoznaniu z uwagi na brak wydania decyzji o zwrocie świadczeń nienależnie pobranych, a jeśli tak, to w jakim trybie wniosek ten powinien być procedowany - czy w trybie postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego, czy też w trybie odwołania przed sądem powszechnym.

Organy administracji i niektóre wojewódzkie sądy administracyjne stoją na stanowisku, że nie ma materialnoprawnych postaw do rozpatrzenia wniosku przez organ administracji, a właściwym w sprawie jest sąd powszechny. 

Z takim stanowiskiem nie sposób się zgodzić. Aprobata takiej wykładni prowadziłaby do akceptacji pozbawienia osoby, wobec której uchylono decyzję o przyznaniu zasiłku pielęgnacyjnego i dokonano potrąceń ze świadczeń emerytalno-rentowych, realnego prawa do uzyskania ulgi w spłacie świadczenia nienależnego. 

Kluczową kwestią jest tu zakres właściwości sądu powszechnego w sprawie z odwołania ubezpieczonego od obniżenia wysokości świadczenia emerytalno-rentowego w związku z potrąceniami oraz w zakresie rozpoznania wniosku o umorzenie kwoty potrącanego zasiłku pielęgnacyjnego.

Sąd powszechny nie może badać okoliczności, które wykraczają poza ramy kwestionowanej decyzji oraz postępowania, w toku którego decyzję tę podjęto. W konsekwencji zasadność zastosowania ulgi  bądź całkowite umorzenie kwoty podlegającej potrąceniu nie może stanowić przedmiotu kontroli sądu powszechnego. 

Wobec rozbieżności interpretacyjnych art. 30 ust. 9 u.o.ś.r. wymaga dostosowania do zmian wprowadzonych ustawą z 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o świadczeniach rodzinnych.

Literalne bowiem odczytywanie normy prawnej, według której organ, który wydał decyzję w sprawie nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych, może umorzyć kwotę nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych łącznie z odsetkami w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty - jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności dotyczące sytuacji rodziny - może prowadzić do wadliwych wniosków, że bez wydania decyzji nie jest możliwe ubieganie się o umorzenie kwoty nienależnie pobranych świadczeń, bądź też zastosowanie innej ulgi w spłacie. 

W konsekwencji może dochodzić do pozbawienia osób ubiegających się o zastosowanie ulgi w spłacie świadczenia nadpłaconego w kolizji z dodatkiem pielęgnacyjnym prawa do sądu tj. rozpoznania sprawy i merytorycznej oceny złożonego wniosku. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego. 

III.7064.186.2017