Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Czy gospodarstwo przekazane przez rolnika następcy, który pozostaje we wspólności majątkowej małżeńskiej, wchodzi do majątku wspólnego małżonków, czy do jego majątku odrębnego?
• Rzecznik Praw Obywatelskich chce, aby na takie pytanie odpowiedział powiększony skład Sądu Najwyższego
• Pytanie wynika z rozbieżności w orzecznictwie SN, który raz traktuje umowę przekazania gospodarstwa rolnego jak umowę darowizny, a innym razem jako odmienną
• RPO stoi na stanowisku, że taka umowa powinna być traktowana odrębnie od umowy darowizny, a przekazane gospodarstwo należy do majątku wspólnego małżonków

Rzecznik Praw Obywatelskich kieruje do Sądu Najwyższego pytanie prawne dotyczące charakteru prawnego umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy zawartej na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków.

Pytanie prawne wyłoniło się w związku ze ujawnioną w orzecznictwie SN rozbieżną wykładnią przepisów tej ustawy. Dotyczy tego, czy przekazane gospodarstwo, w sytuacji gdy następca pozostaje w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, wchodzi do majątku wspólnego małżonków, czy do majątku odrębnego następcy.

Na rozbieżne poglądy w tej kwestii zwrócił uwagę również sam Sąd Najwyższy rozpoznając w 2021 r. skargę nadzwyczajną Prokuratora Generalnego, która dotyczyła tego problemu. SN skargę oddalił wskazując, że zarówno w orzecznictwie, jak i literaturze istnieją konkurencyjne poglądy co do charakteru prawnego umowy przekazania własności gospodarstwa rolnego. Prowadzą one, co prawda, do odmiennych, lecz dopuszczalnych wniosków, a żaden z konkurujących poglądów nie może być uznany za rażąco błędny (postanowienie SN z 27 maja 2021 r. w sprawie sygn. akt I NSNc 109/20).

Wobec tego Marcin Wiącek zwraca się do poszerzonego składu SN o rozstrzygnięcie następującego zagadnienia:

Czy gospodarstwo rolne przekazane na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (t.j. Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 z późn. zm.) następcy pozostającemu w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, należy do majątku wspólnego małżonków, czy do majątku odrębnego następcy na zasadzie analogii do umowy darowizny w rozumieniu art. 33 pkt 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359)?

Problem charakteru prawnego umów przekazania gospodarstwa rolnego był już badany przez SN w 2005 r. Sąd Najwyższy uznał wówczas, na wniosek RPO, że przekazane następcy gospodarstwo rolne należy do majątku wspólnego (Uchwała składu 7 sędziów SN z 25 listopada 2005 r., sygn. akt III CZP 59/05). Niemniej jednak uchwała ta dotyczy wyłącznie umów zawartych na podstawie poprzednio obowiązującej ustawy z 1977 roku.

Po wydaniu powyższej uchwały SN wielokrotnie badał charakter prawny umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy. Ocena dotyczyła jednak umów zawartych na podstawie ustawy z 1982 r. Rzecznik we wniosku zwraca uwagę na dwie rozbieżne linie orzecznicze, które ujawniły się w orzecznictwie SN.

Umowa przekazania jak umowa darowizny

W niektórych orzeczeniach SN przyjmuje, że „do umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy należy w drodze analogii stosować przepisy kodeksu cywilnego i innych ustaw o umowie darowizny”. Oznacza to, że gospodarstwo rolne, którego własność przeszła na następcę rolnika, pozostającego w związku małżeńskim i ustroju wspólności majątkowej, w wyniku zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego pomiędzy nim a przekazującym, weszło do jego majątku odrębnego.

SN uzasadnia te stanowisko tym, że obie umowy cechuje nieodpłatny tytuł przeniesienia własności. Przy czym zwraca uwagę na różnice pomiędzy ustawą z 1977 r. a ustawą z 1982 r. dotyczące zależności występującej pomiędzy zawarciem danej umowy a otrzymaniem emerytury lub renty.

Na gruncie ustawy z 1977 r. istniała ścisła zależność pomiędzy umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy a otrzymaniem emerytury lub renty, podczas gdy zależność ta nie występowała przy umowie darowizny, która w ogóle nie dawała prawa do renty lub do emerytury. Choć zatem obie te umowy były nieodpłatne, to jednak umowa przekazania miała dla przekazującego istotny cel gospodarczy, w przeciwieństwie do umowy darowizny.

SN zwraca uwagę, że na gruncie ustawy z 1982 r. sytuacja przedstawiała się inaczej. Z jej przepisów wynika, że przekazaniem gospodarstwa rolnego, po spełnieniu określonych warunków, jest również darowizna tego gospodarstwa, a nawet jego sprzedaż na rzecz dowolnej osoby fizycznej lub prawnej. A każde przekazanie gospodarstwa rolnego, a więc także jego darowizna lub sprzedaż, jest jednym z trzech łącznych warunków uprawniających rolnika do renty lub emerytury. Wobec tego, według Sądu Najwyższego, na gruncie ustawy z 1982 r. rolnik miał wybór zarówno co do formy przekazania gospodarstwa, jak i osób, którym je przekaże, a każde przekazanie wywoływało taki sam skutek gospodarczy, w postaci otrzymania od Państwa renty lub emerytury.

W związku z tym SN uznał, że pomiędzy umową przekazania gospodarstwa rolnego zawartą na gruncie ustawy 1982 r. a umową darowizny nie zachodzą istotne różnice: obie te umowy mają taki sam charakter i prowadzą do tych samych skutków.

Umowa przekazania to umowa odrębna

Drugi pogląd SN jest kontynuacją stanowiska wyrażonego w uchwale 7 sędziów SN z 2005 r. (dotyczącej umów zawartych na podstawie ustawy z 1977 r.). Zgodnie z nim umowa przekazania gospodarstwa rolnego zawarta na podstawie ustawy z 1982 r. przez jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej prowadzi do włączenia tego gospodarstwa do majątku wspólnego małżonków.

Uzasadniając przedstawione stanowisko, SN zwraca uwagę , że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy jest składnikiem systemu emerytalnego i rentowego rolników. A jej celem jest uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Z tym wiąże się wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń polegająca na tym, że utrata mocy jednej pociąga za sobą utratę mocy drugiej z tych czynności.

Uzasadniając przedstawione stanowisko, SN zaznaczył, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy stanowi integralny składnik systemu emerytalnego i rentowego rolników. Celem jej zawarcia jest uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego, z czym wiąże się wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń.

Tego rodzaju powiązanie czynności rolnika, następcy oraz państwa (czyli świadczeniodawcy) sprawia, że umowa przekazania gospodarstwa następcy nie mieści się w katalogu umów uregulowanych w k.c. (czyli również umowy darowizny). Jedyną wspólną cechą umowy przekazania własności gospodarstwa rolnego następcy i umowy darowizny jest nieodpłatność świadczenia.

Stanowisko RPO

Rzecznik opowiada się za stanowiskiem o jej odrębności umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy zawartej w trybie ustawy z 1982 r. od umowy darowizny. Wobec tego należy przyjąć, że gospodarstwo rolne przekazane następcy pozostającemu w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków.

Stanowisko te jest zbieżne ze stanowiskiem przedstawionym we wniosku z 2005 r. w wyniku którego Sąd Najwyższy podjął uchwałę III CZP 59/05 r. Już wtedy Rzecznik ocenił, że uregulowania zawarte w ustawie z 1977 r. oraz ustawie z 1982 r. nie różnią się w zakresie rozwiązań kształtujących charakter umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy. A ustawa z 1982 r. przejęła podstawowe rozwiązania ustawy z 1977 r.

RPO podziela pogląd, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy stanowi integralny składnik systemu emerytalnego i rentowego rolników, a celem jej zawarcia jest przede wszystkim - niezmiennie, zarówno na gruncie ustawy z 1977 r., jak i ustawy z 1982 r. - uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz zapewnienie kontynuacji prowadzenia gospodarstwa rolnego, a nie dokonanie przysporzenia w majątku następcy.

O odrębności umowy przekazania od umowy darowizny świadczy również istnienie odrębnej regulacji przewidującej ochronę rolnika w przypadku zachowań następcy, które można określić mianem niewdzięczności.

Nieodpłatność jako cecha wspólna umowy darowizny i umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie może mieć kluczowego znaczenia dla rozstrzygnięcia postawionego pytania. Nieodpłatność nie jest wyłącznym atrybutem umowy przekazania ani nawet jej cechą dominującą. Dlatego nie można na tej podstawie uznać, że do obu umów powinno się stosować przepisy o darowiźnie, także w drodze analogii.

Rzecznik zwraca uwagę, że powyższe rozbieżności wynikają z odmiennej wykładni prawa i wpływają na orzecznictwo sądów powszechnych. Dlatego ich usunięcie przez poszerzony skład Sądu Najwyższego jest konieczne.

IV.511.372.2020