Biuletyn Informacji Publicznej RPO

W dniach 28 lutego - 4 marca 2022 r. przedstawiciele Biura RPO przeprowadzili wizytacje placówek Straży Granicznej zlokalizowanych na terenie województwa podkarpackiego oraz lubelskiego, których celem było sprawdzenie warunków panujących w miejscach, w których przebywają cudzoziemcy przybywający do Polski w związku wojną trwającą na terenie Ukrainy.

W skład zespołu wizytującego wchodzili przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur:  dyrektor Przemysław Kazimirski, Justyna Jóźwiak oraz Magdalena Dziedzic, a także pracowniczka Wydziału ds. Migrantów w Zespole ds. Równego Traktowania - Agnieszka Szmajdzińska.

Przedstawiciele RPO przeprowadzili monitoring na przejściach granicznych w Krościenku, Korczowej, Budomierzu oraz Hrebennem, w placówkach Straży Granicznej w Sanoku oraz w Przemyślu, w pomieszczeniach dla osób zatrzymanych SG w Sanoku, Krościenku oraz Budomierzu, jak również w punktach recepcyjnych dla cudzoziemców zlokalizowanych w Łodyni, Równi, Korczowej oraz na dworcu kolejowym w Przemyślu.

Przedstawiciele BRPO z najwyższym uznaniem odnieśli się również do pracy i zaangażowania funkcjonariuszy Służby Granicznej oraz innych służb mundurowych, którzy w czasie kryzysu humanitarnego w Ukrainie, pracują w znacznie zwiększonym wymiarze godzinowym, niejednokrotnie angażując prywatne środki finansowe w celu wsparcia osób nieposiadających środków finansowych na dalszą podróż. Podkreślić należy również pracę wykonywaną przez organizacje pozarządowe, fundacje oraz osoby prywatne, które w formie wolontariatu angażują się w pomoc w szczególności na przejściach granicznych z Ukrainą oraz w punktach recepcyjnych.

Przejścia graniczne

Sytuacja na przejściach granicznych odwiedzonych przez przedstawicieli Biura Rzecznika Praw Obywatelskich oceniona została pozytywnie. Istotnym jest, że jednostki Straży Granicznej, które swoją właściwością obejmują przejścia zlokalizowane przy granicy z Ukrainą, otrzymały wsparcie osobowe z innych placówek w całym kraju.

Wizytujący byli pod dużym wrażeniem organizacji ruchu granicznego i odprawy cudzoziemców. W czasie wizytacji, odprawy na każdym z przejść przebiegały bez zakłóceń, w sposób płynny. Na przejściach granicznych osoby przekraczające granicę po odprawie po stronie ukraińskiej, przechodzą przez ciąg namiotów, w których mają możliwość ogrzania się, zjedzenia ciepłego posiłku oraz otrzymania odzieży, a nawet wózków i fotelików samochodowych dla dzieci.

Na terenie przejścia w Krościenku, osoby pokonujące granicę pieszo, po odprawie kierowane są do poczekalni stworzonej na terenie terminala autobusowego, gdzie oczekują na transport do punktów recepcyjnych zorganizowany przez lokalny samorząd. Jeśli mają kontakt z osobami bliskimi, mogą z przejścia zostać odebrane przez nie.

Zróżnicowana była natomiast pomoc medyczna świadczona przy poszczególnych przejściach granicznych. Przy przejściu medycznym w Budomierzu stacjonują dwie karetki pogotowia. Całodobowe wsparcie ratowników medycznych realizowane jest przy przejściu w Krościenku, gdzie znajduje się również odrębne pomieszczenie ambulatorium. W Hrebennem do czasu przeprowadzenia wizytacji przedstawicieli BRPO pomoc medyczna zapewniana była jedynie interwencyjnie. W dniu wizytacji, w drodze do przejścia były dwie karetki pogotowia wraz z załogami, które jechały z Wrocławia, w celu stacjonarnego udzielania pomocy medycznej osobom potrzebującym. W Korczowej pomoc medyczna udzielana jest cudzoziemcom przez załogi pogotowia ratunkowego wzywane w razie konieczności.

W ocenie wizytujących zapewnienie stałej pomocy medycznej na przejściach granicznych jest konieczne z uwagi na obrażenia (głównie stóp), które występują u cudzoziemców pokonujących pieszo drogę do granicy. Nierzadkie mają miejsce także omdlenia czy problemy krążeniowe. Dlatego też, tak ważne jest, by w każdym wymagającym tego przypadku, pomoc medyczna udzielana była bez zbędnej zwłoki.

Wizytujący dostrzegają problem w dostępie cudzoziemców do telefonii komórkowej oraz sieci internetowej na przejściach granicznych. Dlatego też z uznaniem odnotowują inicjatywę przedstawicieli operatorów sieci komórkowych, którzy za darmo rozdają karty sim na przejściu w Krościenku. Bez wątpienia jest to cenna inicjatywa godna naśladowania. Co więcej, z informacji uzyskanych w trakcie wizytacji tego przejścia wynika, że obecnie w końcowej fazie przygotowań znajduje się również punkt zlokalizowany obok przejścia granicznego, gdzie rozstawione zostały namioty z ogrzewaniem nadmuchowym, które pełnić będą funkcję poczekalni oraz punktu informacyjnego z dostępem do szerokopasmowego Internetu.

Odprawa cudzoziemców wymagających dodatkowej weryfikacji tożsamości (druga linia kontroli)

Cudzoziemcy uciekający do Polski przed wojną w Ukrainie odprawiani są na przejściach granicznych. Niekiedy jednak, w związku z brakiem dokumentów lub wątpliwościami dotyczącymi ich prawdziwości, niezbędna jest dodatkowa weryfikacja potwierdzająca ich tożsamość. Z informacji uzyskanych przez przedstawicieli RPO, na drugą linię kontroli trafiają w zdecydowanej większości cudzoziemcy innych aniżeli ukraińska narodowości. W trakcie weryfikacji ich tożsamości funkcjonariusze Straży Granicznej korzystają z pomocy przedstawicielstw dyplomatycznych krajów pochodzenia cudzoziemców, którzy potwierdzają ich tożsamość.

Wszystkie zwizytowane przejścia graniczne posiadają punkty drugiej linii kontroli na swoim terenie. Proces weryfikacji przebiega sprawnie i trwa kilka godzin. W czasie oczekiwania cudzoziemcy korzystali z wyżywienia oraz napojów zagwarantowanych przez Straż Graniczną.

Przedstawiciele BRPO w trakcie wizytacji przejść granicznych i placówek SG, zapoznali się z dokumentacją dotyczącą przeprowadzanej procedury weryfikacyjnej oraz przeprowadzili rozmowy z cudzoziemcami oczekującymi na potwierdzenie tożsamości. Co do zasady, cudzoziemcy objęci dodatkową kontrolą znali przyczyny, w związku z którymi się w niej znaleźli. Nie wiedzieli jednak, że jej długość uzależniona jest nie tylko od pracy funkcjonariuszy SG, lecz także przedstawicieli dyplomatycznych krajów ich pochodzenia.
Inaczej zorganizowano dodatkową weryfikację cudzoziemców przekraczających przejście graniczne w Medyce. W związku z dużym natężeniem ruchu granicznego, osoby wymagające dodatkowej weryfikacji, przewożone były transportem SG do placówek w Sanoku oraz Przemyślu.

W trakcie wizytacji w Placówce Straży Granicznej w Sanoku przebywało około 40 cudzoziemców przewiezionych z przejścia granicznego w Medyce, natomiast w Placówce Straży Granicznej w Przemyślu 60 mężczyzn oraz 70 kobiet i dzieci.

Jak ustalono, czynności identyfikacyjne w Sanoku trwają najczęściej od kilku do kilkunastu godzin. W celu usprawnienia procesu, weryfikacje prowadzone są wobec kilku osób jednocześnie. Placówka Straży Granicznej w Sanoku, organizuje dla cudzoziemców transport autokarami do dworca kolejowego w Rzeszowie, aby ułatwić dalszą podróż. Osoby, wobec których zakończono czynności weryfikacyjne mogą wedle swojego wyboru opuścić placówkę lub poczekać w jednostce na transport autokarowy lub na przyjazd bliskich. W tym czasie mają możliwość odpoczynku w wyznaczonych pokojach, wyposażonych w łóżka lub materace oraz koce. Dla rodzin z dziećmi wyodrębnione zostały osobne pokoje. We wszystkich pomieszczeniach panowała czystość i porządek.

Przemyski punkt drugiej linii kontroli został uruchomiony 27 lutego br. i działa na terenie Strzeżonego Ośrodka dla Cudzoziemców. Cudzoziemcy, przebywający dotychczas w SOdC w Przemyślu, zostali przewiezieni do SOdC w Białej Podlaskiej. W czasie wizytacji, w placówce obecni byli cudzoziemcy, którzy przebywali w niej od początku jej utworzenia, tj. od trzech dni.

Pomieszczenia przeznaczone dla cudzoziemców wyposażone były w piętrowe łóżka metalowe, bez materacy – na łóżkach znajdowały się jedynie karimaty. Według oświadczenia funkcjonariuszy Straży Granicznej, brak materacy w łóżkach spowodowany był koniecznością ich dezynfekcji. W pokojach panował znaczny bałagan, na podłodze porozrzucane śmieci, w tym resztki jedzenia. Funkcjonariusze przekazali wizytującym, że śmieci sprzątane są kilka razy dziennie.

Najwięcej zastrzeżeń co do warunków pobytu oraz długotrwałości procedury wizytujący odebrali w części męskiej. Cudzoziemcy narzekali na wyżywienie oraz brak dostępu do świeżego powietrza, z uwagi na obowiązujący zakaz opuszczania budynku. Równie mocno akcentowany był przez cudzoziemców brak wiedzy na temat długości postępowania weryfikacyjnego. Trudną sytuację potęgował dodatkowo brak możliwości nawiązania przez cudzoziemców kontaktu z bliskimi. Zdarzało się, że z powodu chaosu przy przejściach granicznych po stronie ukraińskiej, cudzoziemcy rozdzielani byli od rodzin lub przyjaciół, a następnie mieli trudności z odnalezieniem ich. Brak możliwości komunikacji z bliskimi utrudniał również zaplanowanie dalszych działań, m.in. przedostania się do innych miejscowości lub poza granice Polski. Dodatkowo kobiety umieszczone w osobnym skrzydle placówki, podnosiły problem dostępności środków higieny intymnej. Wizytujący sprawdzili w związku z tym zasoby magazynowe placówki. Znajdowały się w nich wszystkie niezbędne środki. Przedstawiciele RPO zwracają w tym kontekście uwagę, że wskazany przez kobiety problem, mógł wynikać z braku należytego monitorowania potrzeb cudzoziemców w tym zakresie.

W placówce Straży Granicznej w Sanoku oraz Przemyślu funkcjonariusze udostępniali cudzoziemcom Internet z prywatnych telefonów, jednak z uwagi na konieczność realizacji obowiązków służbowych były to sytuacje sporadyczne, a zakres udzielanej pomocy zupełnie nieprzystający do potrzeb.

Jak ustalili wizytujący, cudzoziemcom w trakcie pobytu w placówkach Straży Granicznej, głównie dzięki zaangażowaniu władz samorządowych zapewniano wyżywienie, tj. zupy, kanapki, słodycze, owoce oraz wodę i soki. W obu placówkach zapewniana była pomoc medyczna. Najczęściej interwencje ratowników medycznych obejmowały opatrywanie ran stóp oraz udzielanie pomocy w wypadku zasłabnięcia spowodowanego skrajnym zmęczeniem.

W trakcie weryfikacji przyjmowane są najczęściej deklaracje o zamiarze złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej na terytorium RP; zdecydowanie rzadziej – wnioski o udzielenie takiej ochrony. Pomiędzy 25 a 28 lutego br. placówka Straży Granicznej w Sanoku przyjęła pięć wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej; wszystkie zostały złożone przez obywateli Konga. Osoby, które złożyły taki wniosek skierowane zostały do Otwartego Ośrodka dla Cudzoziemców w Kolonii Horbów. Z kolei w placówce w Przemyślu przyjęto trzy takie wnioski od obywateli Nigerii, którzy w związku z negatywną weryfikacją ich tożsamości zostali skierowani do Strzeżonego Ośrodka dla Cudzoziemców w Lesznowoli. 
Niestety, ani protokół z przyjęcia deklaracji, ani wniosek o ubieganie się o ochronę międzynarodową na terenie RP, nie są tłumaczone na języki, którymi posługują się cudzoziemcy. W praktyce, brak tłumaczenia takich dokumentów prowadzi do sytuacji, z którą wizytujący spotkali się oczekując na wejście do PSG w Przemyślu. Cudzoziemiec po weryfikacji tożsamości, posługujący się językiem rosyjskim, prosił o wytłumaczenie wizytujących, co oznacza protokół z przyjęcia deklaracji.

Punkty recepcyjne

Pomoc świadczona w punktach recepcyjnych odwiedzonych przez przedstawicieli Biura Rzecznika Praw Obywatelskich została oceniona pozytywnie. Punkty co do zasady były odpowiednio zorganizowane, a w każdym z nich cudzoziemcy mieli możliwość odpoczynku na łóżkach polowych, otrzymania napojów, posiłków oraz pomocy medycznej. W punktach recepcyjnych dzięki zbiórkom charytatywnym znajdowały się również stanowiska świadczące pomoc materialną (ubrania, kosmetyki etc.).

W większości przypadków transport do punktów recepcyjnych zapewniany jest przez władze samorządowe. Dzięki takiej organizacji możliwe jest  upłynnienie ruchu bezpośrednio na przejściach granicznych i uniknięcie nadmiernego nagromadzenia osób w tej okolicy.

Wzorową organizację prezentował punkt recepcyjny w Korczowej, zorganizowany w pomieszczeniach dużej hali handlowej (Hala Kijowska), prowadzony przez Starostwo Powiatowe w Jarosławiu, dysponujący miejscami dla ok. 2500 cudzoziemców. Punkt wyposażony był w łóżka polowe oraz koce, zabawki oraz sprzęt dla dzieci. Przestrzeń wypoczynkowa podzielona została na sektory dla mężczyzn, matek z dziećmi oraz matek karmiących. Wizytujący odnotowali, że w punkcie pracował również serwis sprzątający, dzięki czemu panował w nim ład i czystość. Dodatkowo, na terenie punktu recepcyjnego znajdowały się również: stanowiska informacyjne, punkty do wydawania posiłków (w tym ciepłych), punkty opieki medycznej oraz stanowiska przedstawicieli placówek dyplomatycznych. W czasie oglądu, przebywało w nim ok. 2200 cudzoziemców.

W trakcie wizytacji punktu recepcyjnego zlokalizowanego na dworcu kolejowym w Przemyślu, funkcjonariusze Straży Granicznej poinformowali wizytujących, że sprawdzają oferty pomocy kierowane przez osoby prywatne. W celu zwiększenia bezpieczeństwa cudzoziemców korzystających z ofert bezpłatnego przewozu z osobami prywatnymi pojawiającymi się w rejonie granicy polsko-ukraińskiej, osoby deklarujące chęć zapewnienia przewozu mają obowiązek podania funkcjonariuszom swoich danych, m.in. imienia, nazwiska, numeru rejestracyjnego oraz numeru telefonu. Wobec pojawiających się doniesień o możliwych nadużyciach przy okazji takich przewozów, nadzór funkcjonariuszy należy ocenić pozytywnie.
Wizytujący stwierdzili pełne obłożenia punktów recepcyjnych w Łodyni oraz Równi (gmina Ustrzyki Dolne). Zwracają w tym kontekście uwagę, że niewydolność punktów (niska rotacja osób w punktach recepcyjnych) odbija się wprost na płynności odpraw na przejściach granicznych i może wydłużyć znacznie czas odprawy cudzoziemców. Dlatego też, dużą nadzieję pokładają w otwarciu przygotowanych obecnie dwóch dodatkowych punktów na terenie gminy Ustrzyki Dolne, do którego niezbędna jest zgoda Wojewody Podkarpackiego. W dniu wizytacji punktów w Łodyni i Równi, nie było jeszcze takiej zgody.

Pomieszczenia dla osób zatrzymanych Straży Granicznej

W wizytowanych Pomieszczeniach dla Osób Zatrzymanych Straży Granicznej w trakcie wizytacji nie przebywały żadne osoby zatrzymane, natomiast warunki materialne ocenione zostały jako bardzo dobre. Przedstawiciele BRPO zapoznali się również z prowadzoną w tych jednostkach dokumentacją, dotyczącą osób zatrzymywanych w minionych miesiącach. Analiza dokumentacji nie wzbudziła zastrzeżeń co do prawidłowości dokumentowania podejmowanych czynności. Szczegółowe wnioski z wizytacji Pomieszczeń dla Osób Zatrzymanych Straży Granicznej zostaną przedstawione w odrębnym raporcie Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur.

Podsumowanie

Przedstawiciele RPO za niezbędne uznają wprowadzenie rejestru osób poddawanych dodatkowej weryfikacji w placówkach drugiej linii kontroli, który będzie zawierał poza danymi osobowymi oraz narodowością, także datę i godzinę przyjęcia jak również datę i godzinę opuszczenia placówki. Obecnie w placówkach tych tworzone są rejestry zawierające jedyną dane osobowe cudzoziemca, jego narodowość oraz datę przyjęcia do placówki. Wprowadzenie postulowanego rejestru służyć będzie pełnej transparentności działań podejmowanych przez funkcjonariuszy SG wobec takich osób jak również umożliwi nadzór nad długością trwania całej procedury.

Za równie niezbędne pracownicy BRPO uznają wyposażenie punktów kontroli drugiej linii w dostęp do internetu, który umożliwi komunikację cudzoziemców z osobami bliskimi. Funkcjonariusze powinni także przygotować pisemne pouczenia co do przyczyn procedury oraz potrzeby zaangażowania w nią przedstawicielstw dyplomatycznych krajów ich pochodzenia, od których aktywnego udziału zależy długość całego procesu. Niezbędne jest także przygotowanie tłumaczeń wniosków o ochronę międzynarodową w Polsce oraz deklaracji o zamiarze ubiegania się o nią na języki, którymi posługują się cudzoziemcy poddawani drugiej linii kontroli.

Wizytujący podkreślają także konieczność tworzenia nowych punktów recepcyjnych obsługujących przejścia graniczne, bowiem od zapewnienia stałej liczby wolnych miejsc w tych punktach, zależy płynność odpraw na przejściach granicznych.

Pozostając pod olbrzymim wrażeniem zaangażowania służb oraz wolontariuszy w pomoc niesioną cudzoziemcom na przejściach granicznych oraz w punktach recepcyjnych, przedstawiciele RPO podkreślają potrzebę ciągłego poszerzania bazy takich osób, by te, które obecnie świadczą taką pomoc, mogły odpocząć i nabrać sił do dalszej pracy.