Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego z udziałem osoby wybranej na miejsce już zajęte w TK narusza Europejską Konwencję Praw Człowieka co do prawa do sądu, a organ z jej udziałem nie spełnia konwencyjnego wymogu "sądu ustanowionego ustawą"
• Ten wyrok, wydany w sprawie Xero Flor przeciwko Polsce, jest już ostateczny, bo rząd się od niego nie odwołał
• Wyrok bezpośrednio dotyczył  wprawdzie tylko Mariusza Muszyńskiego, jednak konkluzja ETPC odnosi się także do Justyna Piskorskiego i Jarosława Wyrembaka
• W świetle wyroku każde orzeczenie TK z udziałem osoby, której wybór oceniono jako oczywiste naruszenie prawa, będzie prawnie wadliwe, a Polska narazi się na wypłatę zadośćuczynień

W związku z tym rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek pyta premiera Mateusza Morawieckiego, jakie kroki zamierza podjąć rząd w celu wykonania tego wyroku.

Sprawa Xero Flor w ETPC

7 maja 2021 r. ETPC wydał wyrok  w sprawie Xero Flor w Polsce sp. z o.o. przeciwko Polsce (skarga nr 4907/18).  Do sprawy przyłączył się RPO. ETPC orzekł o naruszeniu przez Rzeczpospolitą Polską prawa do sądu ustanowionego ustawą, ponieważ w składzie orzekającym Trybunału Konstytucyjnego zasiadała osoba (Mariusz Muszyński) do tego nieuprawniona,  wybrana – w ocenie ETPC – z oczywistym naruszeniem prawa krajowego.

Z tego powodu stwierdzono naruszenie przez Polskę art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Skoro ETPC uznał, że udział w orzekaniu w TK osoby powołanej na stanowisko sędziowskie z oczywistym naruszeniem prawa niweczy prawo do sądu  i rzetelnego procesu, to jednocześnie zagraża to realizacji konstytucyjnego prawa jednostki do właściwego, niezależnego, bezstronnego i niezawisłego sądu zagwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Wyrok uprawomocnił się 7 sierpnia - Rada Ministrów nie wniosła bowiem o przekazanie sprawy Wielkiej Izbie ETPC. Tym samym rząd uznał ostateczny charakter wyroku. Zgodnie zaś z art. 46 ust. 1 EKPC, w związku z art. 9 Konstytucji RP, Rzeczpospolita Polska jest zobowiązana do wykonania ostatecznego wyroku ETPC. Nadzór nad jego wykonaniem sprawuje Komitet Ministrów Rady Europy.

Polska ma obowiązek wykonać wyrok  

Obowiązek wykonania orzeczenia ETPC ciąży na wszystkich organach państwa, w szczególności zaś na rządzie, który zapewnia reprezentację RP przed Trybunałem, a poprzez Ministra Spraw Zagranicznych reprezentuje Polskę w Komitecie Ministrów Rady Europy.

Wyrok ma ogromne znaczenie dla polskiego wymiaru sprawiedliwości Na Polsce ciąży prawny obowiązek realizacji standardu wskazanego przez Trybunał - tak, aby krajowy poziom ochrony praw i wolności jednostki pozostawał zgodny z wymogami EKPC, zwłaszcza z wymogami prawa do sądu ustanowionego ustawą. W przeciwnym razie Polska narazi się na kolejne postępowania przed ETPC w analogicznych sprawach. Istnieje wtedy konieczność liczenia się z wypłacaniem słusznego zadośćuczynienia na podstawie art. 41 EKPC (jeśli Trybunał je zasądzi, jak uczynił to w powołanym wyroku), które sfinansować będą musieli polscy obywatele.

Na przeszkodzie wykonania wyroku ETPC nie mogą stać postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 15 czerwca 2021 r (sygn. akt P 7/20) oraz 31 sierpnia 2021 r. (sygn. akt K 3/21), oddalające wnioski RPO o wyłączenie ze składów orzekających w tych sprawach osób wybranych na miejsca uprzednio prawidłowo obsadzone. RPO krytycznie ocenia argumenty tych postanowień, w których TK  dokonał oceny wyroku ETPC w sprawie Xero Flor i uznał ten wyrok za nieistniejący (sententia non existens).

Takiego poglądu prawnego TK nie można podzielić. W świetle art. 188 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny nie jest właściwy do oceny aktów stosowania prawa, do jakich należy wyrok ETPC - również wówczas, gdyby ocena taka miała być formułowana jedynie w uzasadnieniu orzeczenia (w postanowieniach o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego). A art. 9 Konstytucji sprzeciwia się uznaniu, że akt pochodzący od podmiotu działającego na podstawie umowy międzynarodowej, którego stroną jest Polska - w tym orzeczenie sądu międzynarodowego - jest nieistniejące.

Zgodnie zaś z zasadą powszechnego prawa międzynarodowego, państwo nie może podawać argumentów odwołujących się do prawa wewnętrznego celem uzasadnienia bądź usprawiedliwienia niewywiązania się ze zobowiązania międzynarodowego. Zasada ta została potwierdzona również w art. 27 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969 r., której stroną jest Polska. Zasada ta nie stoi w sprzeczności z wyrażoną w art. 8 ust. 1 Konstytucji zasadą nadrzędności polskiej ustawy zasadniczej w systemie prawa RP, obejmującą również prawo międzynarodowe.

Wyrok w istocie dotyczy trzech osób z TK

Konkluzja wyroku ETPC o wadliwym ustanowieniu osoby orzekającej w TK dotyczyła w sprawie Xero Flor bezpośrednio tylko Mariusza Muszyńskiego. Jednak  nieprawidłowości przesądzające o niespełnieniu wymogu ustanowienia w TK zgodnie z prawem mają charakter obiektywny i dotyczą generalnie statusu osoby jako sędziego TK. Identyczna konkluzja obejmuje i inne osoby powołane do TK w takich samych okolicznościach: Justyna Piskorskiego i Jarosława Wyrembaka.

W świetle wyroku w sprawie Xero Flor każde orzeczenie TK wydane z udziałem osoby, której wybór został oceniony jako oczywiste naruszenie prawa, będzie prawnie wadliwe. Każda jednostka, której sytuacja prawna zostanie ukształtowana w drodze orzeczenia TK bezpośrednio lub pośrednio rozstrzygającego o jej prawach lub obowiązkach, będzie mogła wystąpić ze skargą indywidualną do ETPC.

Skoro ETPC już raz uznał, że udział osoby wadliwie wybranej do TK przesądza o naruszeniu art. 6 ust. 1 EKPC, to podobnych konkluzji można oczekiwać w kolejnych skargach opartych na tych samych zarzutach oraz tożsamych okolicznościach faktycznych i prawnych. Obowiązkiem wszystkich organów państwa polskiego – w tym rządu RP – jest wyeliminowanie ryzyka wystąpienia tego typu następstw.

Rzecznik Praw Obywatelskich pragnie wskazać na poważne ryzyko, że każde orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, mające skutki dla praw i wolności gwarantowanych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka, a zapadłe z udziałem wskazanych osób, będzie wadliwe na gruncie art. 6 ust. 1 EKPC.

Może to zagrozić pewności prawa oraz stabilności orzeczeń sądowych, oraz ochronie wolności i praw człowieka i obywatela, stanie na straży których jest konstytucyjnym i ustawowym obowiązkiem RPO.

VII.510.84.2021