Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Szacunkowe koszty społeczne przestępczości wynoszą pomiędzy 4% a 12% PKB . Troską całego społeczeństwa powinna być zatem pomoc osobom opuszczającym zakłady karne po odbyciu kary
• Z ustaleń Najwyższej Izby Kontroli wynika, że pracę znajduje 12,5% zwolnionych z zakładów karnych
• Ośrodki opieki społecznej powinny być bardziej aktywne w umożliwianiu tym osobom pełnej reintegracji społecznej
• Konieczne jest też zwiększenie współpracy jednostek penitencjarnych z ośrodkami pomocy społecznej
• AKTUALIZACJA: W odpowiedzi z 8 listopada 2021 r. Ministerstwo Sprawiedliwości poinformowało m.in., że w związku z wnioskami pokontrolnymi Najwyższej Izby Kontroli podjęte zostały działania legislacyjne w zakresie modyfikacji wydruku świadectwa zwolnienia. Przeprowadzona została również kompleksowa analiza w zakresie świadczonej pomocy w ramach Funduszu Sprawiedliwości.

Rzecznik Praw Obywatelskich powołuje się na wyniki kontroli NIK „Pomoc społeczna świadczona osobom opuszczającym zakłady karne”. Celem kontroli, przeprowadzonej w okresie 2015-I półrocze 2018 r., było ustalenie, czy gminy zapewniają skuteczną pomoc osobom opuszczającym zakłady karne.

Z raportu wynika, że co roku z zakładów karnych zwalnianych jest ok. 80 tys. osadzonych, w tym ok. 50 tys., którzy po raz pierwszy odbyli karę lub dostali zwolnienie warunkowe. Około 40% osób po raz pierwszy zwolnionych ponownie popełnia przestępstwo w ciągu najbliższych 5 lat. Prawie 45% ponownych przestępstw popełniana jest w pierwszym roku po opuszczeniu jednostki penitencjarnej. Najczęstszymi przyczynami powrotu do przestępstwa są: trudności w znalezieniu pracy, brak jakiegokolwiek miejsca zakwaterowania i powrót do środowiska przestępczego, niedostateczne warunki materialne, niechęć ze strony otoczenia.

Szacunkowe koszty społeczne przestępczości wynoszą pomiędzy 4% a 12% PKB – podkreśla NIK.  Pomoc dla osób opuszczających zakłady karne, umożliwiająca pełną reintegrację społeczną, powinna więc stanowić troskę całego społeczeństwa.

Osoby te należą do najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym. Wsparcia osobom mającym trudności adaptacyjne po zwolnieniu z zakładu karnego udzielają m.in. ośrodki pomocy społecznej.

W latach 2015-2017 ze wsparcia ośrodków pomocy społecznej skorzystało 39 745 osób mających trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu (ok. 17% byłych osadzonych). Osoby zwolnione stanowiły około 1% korzystających z tej pomocy. Większość tych osób nie ma rodziny, nie może więc liczyć na wsparcie najbliższych.

Z badań przeprowadzonych wśród osób odbywających karę pozbawienia wolności wynikało, że według 39,9% badanych, najważniejszym problemem po wyjściu z zakładu karnego jest znalezienie pracy. W skontrolowanych gminach pracę otrzymało 12,5% osób zwolnionych z zakładów karnych.

Według NIK coraz więcej byłych osadzonych, którzy skorzystali z pomocy społecznej, podejmuje zatrudnienie. Wszystkie ośrodki współpracowały z urzędami pracy na rzecz osób, które po opuszczeniu zakładów karnych pozostawały bez zatrudnienia, jednak współpraca przeważnie sprowadzała się do uzyskania informacji o okresach zarejestrowania i ubezpieczenia danej osoby. Pracownicy ośrodków opieki społecznej sporadycznie nawiązywali też kontakty z potencjalnymi pracodawcami i w ten sposób ułatwiali osobom karanym podjęcie zatrudnienia.

W ocenie NIK takie działania powinny być prowadzone przez wszystkie ośrodki pomocy społecznej. Należałoby też położyć większy akcent na aktywizację zawodową byłych więźniów, a także powiązanie udzielania pomocy finansowej z podjęciem przez te osoby szkolenia zawodowego, terapii, szukania pracy.

NIK zarekomendowała

• rozważenie przez Ministra Sprawiedliwości wprowadzenia, finansowanego z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości, specjalnego programu, adresowanego do byłych więźniów poszukujących pracy, uzupełniającego pomoc świadczoną osobom mającym trudności adaptacyjne po zwolnieniu z zakładów karnych, którego celem byłoby wsparcie w pozyskaniu zatrudnienia.
• określenie, np. w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, wzoru świadectwa zwolnienia z jednostek penitencjarnych wraz z określeniem jakie dane obligatoryjnie powinny być tam ujmowane, tj. pełne i rzetelne informacje o sytuacji osób opuszczających te jednostki oraz działaniach (kursach, szkoleniach, terapiach), jakie dana osoba zrealizowała w czasie uwięzienia, a także o ewentualnych potrzebach zgłoszonych przez te osoby.
• NIK wskazała, że skontrolowane ośrodki pomocy społecznej nie zasięgały informacji na temat działań realizowanych wobec osadzonych podczas odbywania kary pozbawienia wolności (szkoleń, kursów, terapii) uznając, że są one zawarte w świadectwach zwolnienia okazywanych przez osoby zwracające się o wsparcie. Jeżeli brak było odpowiedniej adnotacji, niekiedy sami zainteresowani przekazywali pracownikom ośrodków pomocy społecznej istotne informacje uławiające dostosowanie pomocy do ich potrzeb.
• Zdaniem NIK pełne informacje o sytuacji osoby zwolnionej z zakładu karnego umożliwiłyby szybsze i precyzyjne określenie jej rzeczywistych potrzeb.

Rzecznik zwrócił się do ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry o informację, jakie działania resort podjął dla realizacji wniosków pokontrolnych NIK.

Do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej RPO napisał zaś, że konieczne jest zwiększenie współpracy jednostek penitencjarnych z ośrodkami pomocy społecznej w udzielaniu wsparcia byłym więźniom w powrocie do społeczeństwa.

Kwestię readaptacji społecznej skazanych określają także standardy międzynarodowe zawarte w Europejskich Regułach Więziennych. W dokumencie tym wskazano, że odbywającym karę, we właściwym czasie przed zwolnieniem, pomaga się poprzez odpowiednie procedury i specjalne programy umożliwiające im przejście z życia w więzieniu do funkcjonowania w społeczności przestrzegającej prawa. Zwłaszcza w przypadku więźniów odbywających dłuższe kary, podejmuje się kroki w celu zapewnienia stopniowego powrotu skazanych do życia w wolnym społeczeństwie.

Władze więzienne ściśle współpracują ze służbami i instytucjami nadzorującymi i pomagającymi zwolnionym więźniom w umożliwieniu im wszystkim ponownego odnalezienia się we wspólnocie, a w szczególności w środowisku rodzinnym oraz zatrudnieniu. Przedstawiciele takich służb i instytucji mają zapewniony wszelki niezbędny dostęp do zakładu i więźniów po to, aby ci mogli uczestniczyć w przygotowaniach do ich zwolnienia i opracowania programów wspomagających już po zwolnieniu.

Potrzebne byłoby także utworzenie ogólnopolskiej readaptacyjnej bazy danych, zawierającej praktyczne informacje o aktualnych możliwościach otrzymania lokalnego wsparcia readaptacyjnego. Informacje zawarte w bazie danych powinny być udostępniane osadzonym. Przykładem istniejącej już internetowej bazy informacji o placówkach świadczących pomoc dla byłych więźniów jest stworzony przez kuratorów sądowych Portal Pomocy Penitencjarnej „CO DALEJ ?”.

Odpowiedź Ministerstwa Sprawiedliwości

W odpowiedzi na pismo z dnia 27 października 2020 r. nr. IX.517.2715.2019.JP przedstawiam poniżej informację na temat działań podjętych przez Ministerstwo Sprawiedliwości w celu realizacji wniosków pokontrolnych przedstawionych przez Najwyższą Izbę Kontroli po kontroli dot. „Pomocy społecznej świadczonej osobom opuszczającym zakłady karne”.

Celem przedmiotowej kontroli było określenie, czy gminy zapewniają skuteczną pomoc osobom opuszczającym zakłady karne. Kontrolą objęto 20 ośrodków pomocy społecznej. Tym samym, kontrola nie dotyczyła bezpośrednio działu „Sprawiedliwość”. Wśród wniosków pokontrolnych, które skierowane zostały min. do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz do samorządów – dwa odnosiły się do Ministra Sprawiedliwości.

Pierwszy wniosek adresowany do Ministra Sprawiedliwości dotyczył określenia, np. w odpowiednim rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, wzoru świadectwa zwolnienia z jednostek penitencjarnych wraz z określeniem jakie dane obligatoryjnie powinny być tam ujmowane, tj. pełne i rzetelne informacje o sytuacji osób opuszczających te jednostki oraz działaniach (kursach, szkoleniach, terapiach), jakie dana osoba zrealizowała w czasie uwięzienia, a także o ewentualnych potrzebach zgłoszonych przez te osoby. Wniosek ten, co należy podkreślić, odnosił się bezpośrednio do zadań realizowanych przez Służbę Więzienną. Analogiczne rekomendacje Najwyższa Izba Kontroli zawarła w przedstawionej Ministrowi Sprawiedliwości Informacji o wynikach kontroli.

Wzór świadectwa zwolnienia określony był dotychczas w zarządzeniu nr 27/2015 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 20 czerwca 2015 r. w sprawie wzorów i dokumentów ewidencyjnych (załącznik E-26 do zarządzenia). Dokument taki powinien zawierać dane określone wzorem, zgodnie z informacjami przekazanymi przez służby jednostki penitencjarnej, uczestniczące w procedurze zwolnienia, w tym m.in. na podstawie danych zawartych w załączniku nr 24 „Rozmowa Końcowa/Informacja o zwolnieniu” do zarządzenia nr 19/16 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 14 kwietnia 2016 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych oraz oddziałów penitencjarnych. Otrzymane przez zwalnianego świadectwo zwolnienia winno zawierać niezbędne dane dotyczące również zakresu udzielonej osadzonemu pomocy.

Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła, że nie wszystkie świadectwa zawierały pełną informację dotyczącą udzielonego wsparcia, jednakże bez podania konkretnych przykładów. Ze względu na fakt, iż zgodnie z § 128 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 czerwca 2015 r. w sprawie czynności administracyjnych związanych z wykonywaniem tymczasowego aresztowania oraz kar i środków przymusu skutkujących pozbawienie wolności oraz dokumentowania tych czynności duplikatu świadectwa zwolnienia nie sporządza się, Służba Więzienna nie była w stanie zweryfikować skali tego zjawiska oraz ustalić przyczyn jego występowania, nie dysponując kopią wydanych świadectw.

W związku z wnioskami pokontrolnymi Najwyższej Izby Kontroli podjęte zostały działania legislacyjne w zakresie modyfikacji wydruku świadectwa zwolnienia, w sposób pozwalający na wydawane zaświadczenia o udzielonej pomocy postpenitencjarnej, jako załącznika do świadectwa zwolnienia (analogicznie jak w przypadku zaświadczenia o zatrudnieniu). W dniu 1 września 2020 r. weszło w życie zarządzenie Dyrektora Generalnego Służby Więziennej Nr 63 z dnia 26 sierpnia 2020 r. w sprawie wzorów i dokumentów ewidencyjnych. Zgodnie z treścią zarządzenia, Wydruk Pen0026, stanowiący załącznik do świadectwa zwolnienia (generowany automatycznie z systemu CBDOPW), zawiera wszystkie informacje o udzielonej pomocy postpenitencjarnej w trakcie odbywania kary.

Dodatkowo, Centralny Zarząd Służby Więziennej podjął działania mające na celu poprawę jakości wskazanego dokumentu, który dotychczas sporządzany był ręcznie, według wzoru. Druk dokumentu będzie zmodernizowany w nowym systemie Centralna Baza Danych Osób Pozbawionych Wolności – w taki sposób, aby automatycznie pobierał całą zawartość danych na temat udzielonej pomocy postpenitencjarnej w trakcie odbywania kary. Wymaga to wprowadzeniu nowej funkcjonalności w systemie. Wówczas świadectwo będzie zawierać wszystkie rodzaje udzielonej pomocy w formie tabelarycznej. Prace nad wdrożeniem nowej funkcjonalności CBDOPW są zaawansowane.

Odnosząc się do drugiego wniosku NIK, dotyczącego rozważenia wprowadzenia, finansowanego z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości, specjalnego programu, adresowanego do byłych więźniów poszukujących pracy, uzupełniającego pomoc świadczoną osobom mającym trudności adaptacyjne po zwolnieniu z zakładów karnych, którego celem byłoby wsparcie w pozyskaniu zatrudnienia, pragnę poinformować, że Minister Sprawiedliwości jako Dysponent Funduszu Sprawiedliwości przeprowadził kompleksową analizę w tym zakresie w wyniku której stwierdzono, że wskazane zalecenie jest realizowane w całości w systemie ciągłym.

Środki Funduszu przeznaczane są m.in. na pomoc postpenitencjarną osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz osobom im najbliższym, udzielaną przez zawodowych kuratorów sądowych oraz Służbę Więzienną. Zakres świadczonej pomocy w ramach Funduszu Sprawiedliwości został wymieniony w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 września 2017 r., w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości. Od 2018 roku program wsparcia dla osób opuszczających zakłady karne i areszty śledcze funkcjonuje i jest realizowany przez Dysponenta Funduszu Sprawiedliwości.

Dnia 13 grudnia 2018 r. Minister Sprawiedliwości działając jako Dysponent Funduszu Sprawiedliwości zatwierdził Program Pomocy Postpenitencjarnej udzielanej przez organizacje pozarządowe z Funduszu Sprawiedliwości w roku 2019. Natomiast w dniu 11 września 2019 r. Dysponent Funduszu Sprawiedliwości przyjął Program Pomocy Postpenitencjarnej udzielanej przez organizacje pozarządowe z Funduszu Sprawiedliwości na lata 2020-2022.

W obydwóch programach, między innymi dotacje, były i są przyznawane z przeznaczeniem na udzielanie pomocy osobom pozbawionym wolności zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz osobom im najbliższym, przez jednostki niezaliczane do sektora finansów publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym stowarzyszenia, fundacje, organizacje i instytucje. Programy te gwarantują kompleksowe i komplementarne wsparcie zindywidualizowane w odniesieniu do potrzeb konkretnej osoby. Wspierają funkcjonowanie systemu readaptacji społecznej skazanych, umożliwiając ograniczanie zjawiska recydywy sensu largo – rozumianej jako powrotność do przestępstwa, a także w wymiarze penitencjarnym – powtórnego odbywania kary pozbawienia wolności. Programy na 2019 r. oraz na lata 2020-2022 gwarantują całe spectrum oddziaływania na byłego więźnia, a nie ograniczają się jedynie do wsparcia w przygotowaniu do pozyskania, a następnie samego pozyskania zatrudnienia. Readaptacja więźniów odbywa się między innymi poprzez: organizowanie i finansowanie poradnictwa prawnego, promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej, organizowanie i finansowanie szkoleń i kursów podnoszących kwalifikacje zawodowe, pokrywanie kosztów egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe, organizowanie i finansowanie programów podnoszących kompetencje społeczne.

Powyższe działania mają na celu promowanie i wspieranie inicjatyw i przedsięwzięć służących skutecznej readaptacji skazanych oraz doprowadzenie do pełnej aktywizacji społecznej i zawodowej byłych osadzonych.

IX.517.2715.2019