Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Osoby ukarane grzywną w postępowaniu mandatowym wskazują w skargach do Rzecznika Praw Obywatelskich na ograniczone możliwości uchylenia prawomocnego mandatu karnego. Pomimo wprowadzenia zmian w przepisach, zgodnie z postulatami Rzecznika, obowiązujący stan prawny nadal budzi pewne zastrzeżenia co do zgodności z konstytucyjną zasadą równości. Rzecznik zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości o rozszerzenie przesłanek uchylenia prawomocnego mandatu, a także umożliwienie ubiegania się o odszkodowanie w sytuacji uchylenia mandatu.

Uchylenie prawomocnego mandatu karnego możliwe jest tylko w sytuacjach ściśle określonych w art. 101 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Dotyczy to m.in. sytuacji, gdy mandat nałożono za czyn niebędący wykroczeniem bądź za czyn popełniony w okolicznościach wyłączających jego bezprawność, tj. w przypadku obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności.

Prawomocny mandat zostanie uchylony także wówczas, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego została nałożona grzywna. Ta podstawa uchylenia prawomocnego mandatu została wprowadzona do kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z dnia 15 lipca 2014 r. (sygn. akt K 23/13), uwzględniającego wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich.

Zdaniem Rzecznika, obecny stan prawny dotyczący przesłanek uchylenia prawomocnego mandatu karnego wywołuje wątpliwości co do zgodności z konstytucyjną zasadą równości, jeżeli porównamy przesłanki uchylenia wyroku w sprawie o wykroczenie na skutek kasacji, a także przesłanki do wznowienia postępowania sądowego. W pewnych sytuacjach bowiem prawomocne orzeczenie sądu podlega uchyleniu jako obarczone rażącymi uchybieniami, a postępowanie może zostać wznowione. Jednocześnie wystąpienie tego samego rodzaju uchybień nie daje podstawy do uchylenia prawomocnego mandatu karnego.

W szczególności ma to miejsce, gdy: orzeczenie wydała osoba nieuprawniona do jego wydania lub podlegająca wyłączeniu z mocy prawa albo niezdolna do orzekania; orzeczenie nie zostało podpisane; zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia uniemożliwiająca jego wykonanie; doszło do przestępstwa w związku z postępowaniem, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia; ujawniły się nowe fakty lub dowody, nieznane wcześniej organowi wystawiającemu mandat.

W ocenie Rzecznika, należy również zastanowić się nad rozszerzeniem przesłanek do uchylenia mandatu w przypadku nieświadomego popełnienia wykroczenia. O tych okolicznościach mówi art. 7 kodeksu wykroczeń. Zgodnie z treścią tego przepisu, nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą, nie wyłącza odpowiedzialności, chyba że nieświadomość była usprawiedliwiona. Ponadto ten, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, nie popełnia wykroczenia umyślnego.

Jednocześnie Rzecznik zwraca uwagę na brak możliwości ubiegania się o odszkodowanie przez osobę ukaraną prawomocnym mandatem karnym, który następnie został uchylony. Osoba ta ma wyłącznie prawo do otrzymania zwrotu uiszczonej kwoty grzywny. Rozwiązanie to również może być niezgodne z konstytucyjną zasadą równości.